«آموزش خاصّ» اساساً به بهره‌گیری اقتضایی از برنامه‌های ساختاری و محتوایی ویژه اشاره دارد.

در هر حال ضروریست برنامهٔ ویژهٓٔ پرورشی استعداد، توسّط خود دانش‌آموز پذیرفته شود و این برنامه، سختکوشی و پایایی‌اش در طول برنامه برانگیخته گردد.

از حیث ساختاری برنامه‌های فراوان و متنوّعی طرّاحی و پیشنهاد شده که در دو راهبرد تلفیق و تفکیک جای می‌گیرند؛ گرچه بخش مهمّی از این برنامه‌ها پیش از این ذکر شده است:

«گروهبندی بین پایه‌ای»[1]، «خطّ‌مشی پاره‌وقت»[2]، «گروهبندی کارکردی»[3]، «کلاسهای مختلط سنّی (بدون پایه)»[4]، «برنامهٔ دانشگاهی»[5]، «دانشگاه در مدرسه»[6]، «جایدهی پیشرفته»[7]، «دورهٔ انقباضی»[8]، «آزمون بدون کلاس»[9]، «گروهبندی خوشه‌ای»[10]، «کلاس مشترک»[11]، «کلاس چندسطحی»[12]، «جهش پایه‌ای»[13]، «ورود زودتر به آموزش عالی»[14]، «کوتاهسازی پایه‌ای»[15]، «گروهبندی تمام وقت مبتنی بر توانایی»[16]، «گروهبندی درون کلاسی»[17]، «همیاری گروهی همگن در توانایی»[18]، «یادگیری خصوصی دونفری»[19]، «ورود زودتر به دبستان»[20]، «تحصیل همزمان»[21]، «تحت نظارت راهنما»[22]، «گواهی برای معلومات پایه»[23]، «یادگیری غیرمستقیم»[24]، «طرحهای هنری»[25]، «رشته‌های مجازی»[26]، «رشته‌های موازی»[27]، «ورود زودتر به پیش دبستانی»[28]، «فارغ التّحصیلی زودتر»[29]، «فوق برنامهٔ خاصّ»[30]، «فرصتهای آموزشی بین المللی»[31]، «دوره‌های کوتاه»[32]، «دوره‌های شبکه‌ای»[33]، «مراکز در دسترس»[34]، «راهنمایی همگنی»[35]، «گروهبندیهای مستمرّ»[36]، «انجام پژوهش با متخصّص»[37]، «کلاس مرجع»[38]، «پژوهش علمی»[39]، «کلاسهای خودهمگن»[40]، «استعداد نمایی»[41]، «استعداد پژوهی»[42]، «آموزش خودشتابی»[43] و «معلّم سیّار»[44].


چنان که ذکر شد، دو حیطهٔ کلّی برنامه ریزی از حیث محتوا «غنی‌سازی» و «تسریع تحصیلی» است.

«غني‌سازی» به معنای تعميق محتويات آموزشی در جهت سازماندهی اطّلاعات و زمينه‌سازی برای پژوهشهای انفرادی، حتی در درون يك نظام عادی نيز قابل تحقّق است. دانش‌آموزان تیزهوش و مستعدّ در «کلاس غنی‌سازی» که ظرفیّت برجسته‌ای دارند، تجارب آموزشی متنوّعتر و پراکنده‌تری نسبت به برنامهٔ درسی عادی در سطح سنّی خود دریافت می‌کنند.

اين برنامه با نيازهای تحوّلی تيزهوشان در سنين 12 تا 14 تجانس بيشتری دارد، گرچه شواهدی حاكی از نتايج درخشان غني‌سازی برای مقطع سنّی 14 تا سطح دانشگاه به‌دست آمده است. علاوه بر آن، برنامه مزبور با ويژگيهاي تيزهوشان گرايش تجربی بيش از رياضی هماهنگی نشان مي‌دهد. [1]

دلايل موفّقيّت تلاشهاي غني‌سازي در ذات وی موجود است: جذب معلّمان خاصّی كه معتبرترين منبع و مرجع علمی و اطّلاعاتي در يك نهاد آموزشی به شمار مي‌آيند، تقويّت روشهای يادگيری و مهارتهای تحقيقاتی اقتضايی، وجود امكانات و منابع مادّی آموزشی و پژوهشی، تأكيد بر گسترش مهارت تفكّر دانش‌آموز و تقويّت زمينهٔ‌ انگيزشی وی در موضوعی ويژه، به خودی خود حدّاقل برای بخش قابل ملاحظه‌ای از تيزهوشان (به‌ويژه نوجوان در علوم تجربی) نتايج درخشانی در پی خواهد داشت.

يك برنامهٔ‌ غني‌سازی با عناصر سطوح پيشرفت تحصيلی مرتبط با غنی سازی در كلاسهای عادی، گسترهٔ تنوّع‌پذيری در داخل كلاسهای ويژهٔ تيزهوش و عوامل مرتبط با تنوّع‌پذيری تحصيلی در ميان دانش‌آموزان تيزهوش و متوسّط نُه تا چهارده‌ساله اجرا گرديد. نتايج آزمونها و نظرسنجيهای معلّمان آشكار ساخت كه دانش‌آموزان تيزهوش عملكرد برتری در كلاسهای غني‌سازی شده و برخی جنبه‌های تنوّع‌پذيری نشان دادند. تنوّع‌پذيری با متغيّرهای هوشی و غيرهوشی در ارتباط بود. [2]

منظور از «تسريع»، عرضهٔ محتويات پايه‌های بالاتر به دانش‌آموزانی است كه در پايه‌های تحصيلی پايين به سر مي‌برند. 

برنامه‌های «غني‌سازی» و «تسريع» بدون توجّه به تفاوتهای فردی و تنوّع تيزهوشی، اثربخشی نخواهند داشت. وجود حدّاقلّ سه نوع نظام روانی ويژه در قلمرو تيزهوشی يعنی پيشرفتگی، آفرینندگی و سازماندهی و پذيرش اين تنوّع، ناكارآمدي برنامه‌های سنّتی و ضرورت فراهم‌سازی برنامه‌‌های متناسب و اقتضايی را به سهولت نشان مي‌دهد. [3]

برنامهٔ اختصاصی مؤثّر با تأکید بر رشد و پرورش عاطفی و اجتماعی استعدادهای برتر، موجب دلگرمی و همراهی آن دانش آموز می‌شود و به گونهٔ شایسته‌ای ، موضعگيريهای آموزشگاه، مديران، مجريان و مشاوران پا به پای فشار همسالان و والدين، مدیریّت می‌کند. [4]

يك برنامهٔ معتبر و غنی، ساختاری است كه بتواند برای كليهٔ توانمنديهای بالقوّهٔ نوجوانان (پيشرفت فوق‌العاده، رهبري اجتماعي، خلّاقيت و...) مفيد باشد. ابداع، تحريك مناسب، توجيه‌پذيری، فضای گرم و صميمانه، و واگرايی از مختصّات چنين برنامه‌ای است. [5]

از این رو، گسترش برنامه‌های موضوعی، پابه‌پای اقدامات عمومی، اجتناب‌ناپذير است. اين برنامه‌ها نه‌تنها پاسخی در جهت نيازهای انفرادی و تنوّع تيزهوشی است، بلكه به عنوان نوعی اقدام مشاورهٔ تحصيلی، مسائل خاصّی را مي‌گشايد و ضعف تحصيلی را در داخل يك برنامهٔ اقتضايی ويژه به حدّاقل مي‌رساند. بنابراين، برنامه‌های موضوعی، مكمّل كوششهای اقتضايی پويا و ويژه هستند. [6]

پایه‌های نظری برنامهٔ ویژه

برنامه‌های متمایز با توجّه به ویژگیهای یادگیری و شناختی استعدادهای برتر، پی‌ریزی می‌شوند؛ از جمله: سرعت یادگیری برجسته [7] و ظرفیّت بالا در ادراک بصری در تکالیف واقعی بیش از انتزاعی [8]، رابطهٔ توانايی تجسّم فضايی با سرعت عملكرد. [9]

دقّت و تنوّع در ادراك، وسعت اطّلاعات، سرعت در كسب اطّلاعات، توانايی و مهارت زودرس فوق‌العاده در مطالعه، توانايی پيش‌بينی و تمركز در توجّه از خصايص ادراكی و يادگیری تيزهوشان به‌شمار مي‌آيد و رشد فوق‌العاده در استدلال قياسی، گسترهٔ پاسخها، سرعت در حلّ مسأله و برتری در حل مسائل كلامی فضايی (بويژه در تيزهوشان برجستهٔ رياضی) این ظرفیت شناختی را برجسته‌تر می‌کند. [10]

روش یادگیری استعدادهای برتر از پایه هشتم تا دوازدهم، از تمایز آشکاری برخوردار است: این نوجوانان در پايه‌های هشتم، دهم، دوازدهم تحصيلی در مقایسه با افراد عادی، مراحل زیر را در روش شناخت و یادگیری به کار می برند: 1- بازخوانی 2- استنباط [دلالت‌يابی] 3- تحليل ساختار 4- توجّه [و پيش‌بينی] 5- ارزشيابی 6- ارتباط دادن به حيطهٔ موضوع. در روش یادگیری افراد عادی ويژگيهای ديگري وجود دارد: 1- تلفّظ شمرده شمردهٔ كلمات 2- خلاصه‌گيری غيردقيق. [11]

تيزهوشان از نوع پيشرفته تحصيلی (در فيزيك) بيش از افراد عادی، پاسخهای گوناگون و تفصيلي صحيح ارائه مي‌دهند كه غالباً به سوابق و پيشینه‌های مطالعاتی ارجاع داده مي‌شود. ماهيت تفكر تيزهوشان متفاوت است و در حل مسائل از آگاهيهای قبلی قابل ملاحظه‌ای برخوردارند. [12]

اختصاصی بودن و تمايزيافتگي آموزش، از نياز تيزهوش به فعّاليّت مداوم و پيگيرانهٔ مستقلّ و منفرد نشأت مي‌گيرد. علاوه بر آن، خودآگاهی وی با تقبّل مسؤوليّت براي زندگی شخصي‌اش مرتبط است. پس غني‌ترين و پاسخگوترين كلاسهای درسی، آن شرايطی است كه برای پرورش هر دو جنبهٔ‌‌ فردی و گروهی دانش‌آموزان مستعدّ، مفید باشد. [13]

علاوه بر آن، آموزش‌ متمايز به پرورش و تقويّت خودمختاري ياری مي‌دهد؛ زيرا هدف از آموزش تيزهوش، پرورش او به منزلهٔ يك یادگیرندهٔ مستقلّ و خودجهت‌ده در طول زندگی است. اجرای اين نظام مبتنی بر آموزش روش يادگيری دروس است. معلّم، راهکارهای كسب معلومات را تجويز مي‌كند و جريان يادگيری را تسهيل مي‌نمايد و یادگیرنده به طور عمقی حتّی در ابعاد عاطفی نيز فعّاليّت مي‌كند. معلّمان برای آموزش ژرف و عمیق، مسؤوليّت دارند؛ پس بايد از مهارتهای لازم، منابع و نگرشهای مساعد برای يادگيری طی دوران زندگی برخوردار باشند. [14]

از این رو، اگر راهبردهای آموزشی و پرورشی (تلفیق و تفکیک) در قلمرو استعدادهای برتر از توفیق و اثربخشی برخوردار باشند، به میزان رعایت اختصاصی بودن و تمایزیافتگی نظام آن و یا به تعبیر درست‌تر«نظام خاصّ» بستگی دارد. [15]

ویژگی آموزشی استعداد برتر در سطح تیزهوشی

خاصّ بودن نظام آموزشی استعدادهای برتر به سطح برتری نیز بستگی دارد؛ چنانچه به این نظام در سطح تیزهوشی توجّه شود، بسته به وجود یکی از قلمروهای سه‌گانه، ماهیّت آموزش، متفاوت می‌شود. در این جا ویژگیهای اساس نظام آموزشی مبتنی بر «قلمرو تیزهوشی سازماندهی» برشمرده می‌شود:

احراز برجستگی هوش تحلیلی در آموزگار، همگن‌سازی کلاس، ارایهٔ مفاهیم در محتوا، محتوای استدلالی و تبیینی، بهره‌گیری از روش تدریس بحث، تشویق استنباط علّیّتی، تشویق فعّالیّتهای ترکیبی در یادگیری، فراهم آوری شرایط برای انجام کار برجسته، واگزاری رهکاریابی به دانش آموز، توسعهٔ کتابخانه مجهّز با متون مرجع (شبکهٔ منابع)، اجرای برنامهٔ غنی‌سازی فردی، ارزشیابی تحصیلی تحلیلی و ترکیبی، گسترش دایرهٔ لغات، مفهوم افزایی، گفت و گوی مستمرّ، تشویق پرسشهای علیّتی، بهره‌گیری از اسباب‌بازیهای ترکیبی(تکمیلی)، تشویق در طرّاحی بازیهای گروهی و آموزش پایه‌های طبقه‌بندی.


  1. (کاظمی ، 1369)
  2. (مک شیفرز و هاگ، 1992)
  3. (لاپان، 1989؛ هایچی، 1990)
  4. (رید، 1991؛ هایچی، 1990)
  5. (لاپان، 1989)
  6. (رایس و رنزولی، 1989؛ مور، 1989؛ گاناپول، 1989؛ کیسی و ولف، 1989؛ هانسل، 1991)
  7. (راجرز، 2007)
  8. (کیسی و ولف، 1989)
  9. (گالاگر و جانسون، 1992)
  10. (کاظمی، 1376)
  11. (فهرنباخ، 1991)
  12. (کلمن و شور، 1991)
  13. (تاملینسون، 2004ب)
  14. (بتز، 2004)
  15. ( هرتبرگ و هالی، 2009)

[1] -Cross- grade grouping

[2] -Pull - Out

[3] - Performance grouping

[4] - Nongraded classes

[5] - University-basedprograms

[6] - College in Schools

[7] -Advanced placement

[8] - Curriculum compacting

[9] - Credit by examination

[10] - Cluster grouping

[11] - Combined classes

[12] -Multilevel Class

[13] - Grade skipping

[14] -Early admission to college

[15] - Grade telescoping`

[16] -Full-time ability grouping

[17] - Within- class grouping

[18] -Like- ability cooperative groups

[19] - Peer- tutored dyads

[20] - Early entrance to school

[21] - Dual enrollment

[22] - Mentorships

[23] - Credit for prior learning

[24] -Distance Learning

[25] - Art Projects

[26] - Correspondence Courses

[27] - Distinction Courses

[28] - Early Admission to Kindergarten

[29] - Early Graduation

[30] - Extracurricular Programs

[31] International Baccalaureate Program-

[32] - Mini courses

[33] - Online courses

[34] - Open access center

[35] - Peers of Cross-Aged Mentorship (with broad and/or deep knowledge)

[36] - Regrouby ability/achievement level for Specific instruction

[37] -Research Projects with Scientist-

[38] - Resource room programs

[39] - Scientific Research

[40] - Self-contained classes

[41] - Talent Exhibition

[42] - Talent Searches

[43] - Self-Paced Instruction

[44] - itinerant teacher gifted program