دانلود مقاله
- تعبیر «تیزهوشی» دارای یک اساس روایی است
پیش از آنکه در متون کهن ادبیات غنی فارسی، واژة «تیزهوشی» استعمال شود، برای نخستینبار، مترادف آن در مضامین عالیه روایی و نقلی اسلامی بهکار بردهشده است. در کتاب شریف «غررالحکم» که جمعآوری سخنان آسمانی حضرت مولیالموالی امیرالمؤمنین علیه آلاف التحیه و الثناست، تعبیر روایی «تیزهوشی» بیان گردیده است.
«بالادب تشحذ الفطن»1
«همانا جز این نیست که با ادب، زیرکیها و هوشها، تیز میگردند.»
«شحذ» در لغت به معنای تیز کردن، اتلاق میشود و «فطن» جمع «فطنت» به معنای زیرکی و هوش است. گویا هوش و زیرکی همچون یک کارد قابل تیز و کندشدن است. بنابراین به نظر میرسد که منشأ چنین تعبیر (تیزهوشی) در تاریخ ادبیات فارسی و کاربرد آن به منزلة یک اصطلاح علمی (در روانشناسی)، جوامع و متون روایی و نقلی مکتب مبین اسلام است.
باتوجه به بررسیهای مقایسهای ما از حیث مفهومپرداز و تخصیص اصطلاحات، در هیچ یک از تعابیر علمی موجود در زبانهای گوناگون، نظیر چنین تعبیری چنان که در متون اسلامی و به تبع آن در ادبیات فارسی اتلاق گردیده، استعمال نشده است، حتی تعبیر عربی آن نیز، چنین نیست: «المتفّوق» به معنای فرد بلندمرتبه و عالیرتبه است.
تعبیر «تیزهوشی» با این توصیف، اساس و پایة نیرومند نقلی و روایی دارد: «شحذالفطنه» براین اساس، هرگونه تبیین و تفسیر و شناخت از چنین افرادی (نخبگان) باید با عنایت دقیق به دلایل چنین تعبیری، انجام گیرد. اینکه هوش و زیرکی ابزاری است که میتواند به بریدن چیزها یاری دهد. توصیف مزبور نشاندهندة آن است که تفسیر سرعت و شتاب از «تیزیب چنانکه در ترکیب «تیزهوشی» بهکار رفته است،باید مورد بازنگری واقع شود.
محتوای روایت شریفه، علاوه بر آن، بیانگر آن است که اگر عاملی، سبب افزایش تیزی و برش و تقویت زیرکی و هوش شود، پس از جنبههای وراثتی، «ادب» فرد است، چنانکه در گفتار پیشین ذکر گردید.
2- تیزهوشی در ابعاد گوناگونی گستردگی دارد
«تیزهوشی» به معنای وسیع اصطلاحی، علاوه بر توانایی فوقالعاده و برجسته در یادگیری و شناخت توأم با ویژگیهایی در ابعاد نگرشی، انگیزشی، شخصیتی، ذهنی، رفتاری و حتی جسمانی است.
علایق گسترده و نیازهای خاص نظیر: کنجکاوی، پیشرفت علمی، خودگردانی، قوام و پایداری انفرادی، تعاون، کمال و تعالیجویی، نظم، امنیت و سرگرمیهای خاص از خصایص انگیزشی تیزهوش است.
در حوزة تواناییهای ذهنی و شناختی، وسعت اطلاعات، ادراک سریع، توجه فوقالعاده، تفکر قیاسی خاص، حفظ، قضاوت مستقل، وحدت ذهنی، انعطاف فکری، بینش و سازماندهی شناختی ویژگیهای تیزهوش را تشکیل میدهند.
صداقت، ثبات خلقی، شوخطبعی، خوشبینی، هیجانپذیری، خودکفایی در امور، احساس مسئولیت، و محبوبیت، برخی از صفات شخصیتی تیزهوش میباشند. در قلمرو رفتاری افرادی تیزهوش، فعالیت فوقالعاده، تحرک برتر، سازگاری اجتماعی برجسته و توانایی قابل ملاحظه کلامی، بارز است.
ویژگیهای نگرشی تیزهوش را خودباوری مثبت، انتقاد از خود، موضع درونی نظارت، اسناد درونی خودسنجی و کفایت خود تشکیل میدهد. افراد تیزهوش از لحاظ جسمانی، از سلامتی قابل ملاحظه، نیرومندی و رشد پیشرس برخوردار میباشند. اما آنچه که خصایص مشهود و محوری نخبگان در تشکیل میدهد، فهرستی است که به کوشش برخی از نظریهپردازان فراهم و عرضه شده است:
q هوشبهر افراد تیزهوش حداقل معادل 130 است.
q در مقایسه با همسالان، نگرش منفی کمتری نسبت به مدرسه نشان میدهند.
q تقریباً نیمی از آنها، قبل از شروع مدرسه، توانایی مطالعه و خواندن را دارند و 20 درصد آنها قبل از 5 سالگی به این توانایی نایل میشوند.
q نیمی از آنها توسط والدین بهعنوان توانمند در حساب آنها بهعنوان توانمند فوقالعاده در موسیقی گزارش میشوند.
q بهطور کلی در هر سنی، توانایی برجستهای، بروز میکند. علاقه به یادگیری و خواندن، درک و فهم سریع، کنجکاوی اشباعناپذیر، اطلاعات وسیع، حافظة نیرومند، تکلم زودرس، وسعت دایرة لغات، ترجیح همبازیهای مسنتر، حوزههای این توانایی فوقالعاده را تشکیل میدهند.
q آنها دوست دارند در تمام زمینههای موفقیت، قوی باشند. مشابهتها و همسانیهای آنان از لحاظ تواناییها، کمتر از افراد عادی است.
q از سن خودشان، توانایی تحصیلی بیشتری بروز میدهند.
q در مقایسه با غیرتیزهوشان، به جنبههای انتزاعی، تجسمی و تصوری، علاقة بیشتری نشان میدهند؛ مثل شرکت در بحث، ادبیات و نمایشنامه و کمتر به موضوعات علمی، تمایل نشان میدهند، نظیر شیوة نویسندگی، خیاطی، و هنرهای دستی. اما تفاوتی در ورزش و بازی دیده نمیشود.
q ابراز عقاید آنها بیشتر است؛ اوقات آنها، صرف جمعآوری اشیاء، تشکیل مجموعههای ویژه، بهخصوص در حوزههای علمی میگردد.
q مطالعات آنها، طیف وسیعتری دارد: علوم، تاریخ، شرححال، سفرنامه، آداب و رسوم باستانی، قصههای کهن، قصههای علمی، شعر، نمایشنامه، و کمتر سرگذشتهای ماجراجویانه، افسانهها، و داستانهای احساسی را میخوانند.1
فهرست کوتاهتری از این توصیف را میتوان بهدست داد که بهوسیله روانشناسان عرضه گردیده است:
q دایرة لغات پیشرفتهتر از سن
q علاقة پیشرس به کتابها و مطالعه
q توانایی مطالعه زودرس، خودآموزی در مطالعه در سنین 2 تا 3 سالگی
q مطالعه و خواندن بهطور مستقل و انفرادی
q مطالعه سریع و بازخوانی ساده اطلاعات واقعی اساسی
q درک سریع روابط اثر ـ مؤثر (سبب ـ مسبب)
q سطحی عالی از کنجکاوی که با «چطور» و «چرا» سؤال میشود
q لذت از معاشرت و به سر بردن با بزرگترها و افراد مسنتر
q پیگیری علایق و جمعآوری اشیاء
q بذل توجه طولانی بر طبق سن
q منطبق کردن خود با موازین و ملاکهای عالی
q پختگی و رشد در بذلهگویی و شوخطبعی بر طبق سن
q ترجیح قایل شدن برای چیزها و تجارب نو و رقابتآمیز
q نگهداری اطلاعات
q تعالی در طرحریزی، حل مسئله، تفکر انتزاعی در مقایسه با همسالان
q توانایی تعمیم سریع از اصول و جستجو و پیگری شباهتها و تفاوتها
q دارا بودن خزانة وسیع غیرعادی از اطلاعات دربارة تنوعی از موضوعات
q گرایش به انجام ساده فعالیتهای عادی و روزمره
q توجه به مباحث اخلاقی، سؤالاتی از درستی و نادرستی و موضوعات بزرگسالی نظیر مذهب و سیاست4
با تفصیل فوق، ویژگیهای هوشی و ذهنی، تنها بخش کوچکی از خصایص افراد تیزهوش را تشکیل میدهد و اهمیت خصوصیات غیرهوشی این افراد قابل ملاحظهتر است. این خصوصیات را در قالب یک فهرست تشخیصی کوتاه و روشن میتوان عرضه کرد، به گونهای که به خانوادهها و اطرافیان کودکان و نوجوانان یاری دهد تا آنان را شناسایی و کشف نمایند. خصوصیات مزبور را در مقایسه با همسالان باید مورد مطالعه قرار داد:
| 1- هنگام تولد وزن بیشتری (معمولاً بیش از 5/3 کیلوگرم) دارند. 2. در حدود 4 ماهگی میتوانند حدود یک دقیقه بنشینند. 3. در حدود 6-7 ماهگی میتوانند بدون کمک دیگران به مدت چند دقیقه بنشینند. 4. در حدود 8 ماهگی میتوانند 2 تا 3 کلمه ادا کنند. 5. در حدود 3 سالگی میتوانند مطالعه کنند. 6. علاقه فراوانی به یادگیری نشان میدهند. 7. دوست دارند از دیگران برتر باشند. 8. به مباحث اخلاقی، مذهبی و سیاسی علاقه نشان میدهند. 9. تمایل شدیدی به استقلال فردی دارند. 10. بهطور کلی از علایق وسیع و متنوعی برخوردارند. 11. حداقل در یک موضوع خاص، سریع یاد میگیرند. 12. اعتقاد واقعبینانهای نسبت به خود دارند. 13. ترجیح میدهند با افراد مسنتر از خود به سر ببرند. 14. اصولاً فعالیت و تحرک شدیدی در رفتار نشان میدهند. 15. در زمینهای خاص، بهکار مستقلانه و انفرادی میپردازند. 16. باتوجه به سن خود، کارهای شخصی را به راحتی انجام میدهند. 17. اعتماد به نفس دارند. 18. معمولاً شوخطبع و بذلهگو هستند. 19. از لحاظ شخصیت، فردی مستقل به نظر میرسند. |
3- به طرح متنوعی میتوان تیزهوشی را تشخیص داد
ملاکهای یاد شده، اساسی برای تشخیص، شناسایی و کشف تیزهوشی در یک فرد است. این ملاکها گویای مفهوم و معنای «تیزهوشی» و از طرق مختلف، قابل شناسایی و احراز است:
- مشاهده؛ که بهوسیلة والدین، معلم، اطرافیان و همسالان انجام میگیرد.
- مصاحبه؛ به معنای گفتوگو با فرد که از سوی والدین و روانشناسان به عمل میآید.
- اجرای آزمونهای مختلف؛ از جنبهها و انواع گوناگون هوشی، کلامی، عاطفی، نگرشی و شخصیتی که با مباشرت روانشناسان صورت میپذیرد.
- بررسی شرح حال؛ که بهوسیلة روانشناسان انجام مییابد.
هر یک از این شیوهها میتواند تیزهوشی را شناسایی و احراز نماید؛ اما برای احتیاط و دقت عمل در تشخیص، معمولاً از چندین شیوه بهطور مختلط استفاده میگردد.
این نکته را باید در امر تشخیص و شناسایی تأکید نمود که آزمونهای هوشسنج، نتایجی را عرضه کرده به دست میدهند که در قالب شاخصی موسوم به هوشبهر (I.Q.) قرار میگیرد، هوشبهر با هوش به منزلة یکی از خصوصیات فرد تیزهوش، رابطه دارد؛ اما اندازة هوش نیست؛ یعنی تخمینی از هوش به معنای توانایی یادگیری است.
به دلایل متعددی نظیر عدم آمادگی کافی کودک در هنگام اجرای آزمون، شرایط نامساعد محیطی و مکانی اجرای آزمون، نوع آزمون، خصوصیات کسی که آزمون را انجام میدهد و شرایطی از این قبیل، معمولاً نتایج هوشسنجها، صرفاً برآوردی از میزان توانایی یادگیری فرد است و نمیتواند بهطور کامل و پوشا، این توانایی را تعیین نماید؛ از اینرو، خانوادهها در بررسی نتایج هوشسنجها که بر روی فرزندانشان انجام یافته است، باید جانب احتیاط را رعایت کنند. به تعبیر دیگر، فرزند آنها بیش از آنچه توسط آزمون هوشسنج نشان داده، از قدرت توانایی یادگیری برخوردار است؛ یعنی هوشسنجها نمیتوانند توانایی یادگیری فرد را بپوشانند و بهطور دقیق آن را بسنجند. مثلاً اگر کودکی در یک آزمون نمرة 110 بگیرد، توانایی یادگیری وی بیش از هوشبهر 110 میباشد. لذا برای خانوادهها، تشخیص و شناسایی نوع توانایی یادگیری و آمادگی و ذوق ویژة او مهمتر از تعیین بهرة هوشی در قالب یک عدد بیهویت است.
تیزهوشی به منزلة یک امر و پدیدة گسترده از طریق هوشسنجهای موجود قابل تشخیص نیست. آزمونها باید بتوانند عملیات ذهنی را بهصورت یک مجموعة هماهنگ و نه اجزاء اندازه بگیرند. چنانکه به جای هوشبهر یا (I.Q) و (Q.I.) یا پردازش اطلاعات انسانی، توصیه شده است.2
اگر همسالان و دوستان مورد توجیه قرار گیرند، میتواند از آنها بهعنوان منابعی معتبر در جهت شناسایی تیزهوشان، بهره جست.
ارجاعات:
- غررالحکم.
- مقالات نگارنده در شمارههای مختلف مجلة استعدادهای درخشان.
- اژهای، جواد، کتابشناسی تیزهوشان از منابع آلمانی، مجلة استعدادهای درخشان. سال اول، شمارة 2
.4 Kitano,K. Margie & Kirby F. Darrell (1986). Gifted Education. A comprehensive View. Little, Brown and Company.
دیدگاه خود را بنویسید