انتظارات و ارزشهای خاصّ یک تیزهوش در مجموع، پدیده‌ای را فراهم می‌آورد که می‌توان از آن به مثابة«فرهنگتیزهوشی»یادکرد.

مطالعات بسیاری پیرامون انتظارات فرهنگی نوجوانان تیزهوش به عمل آمده است؛ ازجمله: جایگاهی که نوجوانان تیزهوش احساس امنیّت و تعلّق کنند، مورد توجّه پژوهشگران قرار گرفته ‌است. (هوگان، 1996)[1] پژوهشها نشان می‌دهند که نیاز به امنیّت به ویژه در میان نوجوانان تیزهوشی که خودباوری نازلی دارند و نیز دختران تیزهوش، بیشتر است. (فورسایت، 1987)[2] همچنین نیاز به حمایت و پشتیبانی اجتماعی برای تیزهوشانی که دچار محرومیّت و تنگدستی هستند، بیشتر است. (اولزوسکی کوبیلیوس و همکاران، 1994، ون تاسل باسکا و همکاران، 1994)[3]

لذّت از معاشرت با دیگران، علاقه به تسلّط بر دیگران و هدایت فعّالیّتها، تمایل به آنکه ابتدائاً توسّط دیگران انتخاب شود، و گرایش به مورد توجّه دیگران قرار گرفتن از حیث عقاید و تصمیمات، از انتظارات تیزهوشان در قلمرو رهبری است.(کاظمی،1372)

استقلال و خودمختاری یکی از نیازها و خصایص عاطفی تیزهوشان قلمداد می‌شود (فرانکس و دولان، 1982؛ فری، 1993 ؛ استروپ، 2002)[4] پژوهشها نشان می‌دهند که پسران تیزهوش در سنین قبل از بلوغ با تفکّر واگرای[5] آنها همبستگی دارد. (آلبرت و رانکو، 1989)[6]

ویژگی استقلال حتّی از دوران خردسالی در میان تیزهوشان مشهود است. استقلال و تفرّد خردسالان تیزهوش بیش از همسالان غیر تیزهوش آنهاست.(وایندکر، 1997؛ کیتانو، 1985)[7]مقایسة سی کودک تیزهوش و سی کودک غیر تیزهوش شش ساله نشان داد که تیزهوشان فعّالیّت بیشتری در ارتباط بااستقلال شخصی و مسؤولیت پذیریاجتماعی نشان دادند.(چایلدز،1981)[8] گرایش به استقلال حیطه ای دختران تیزهوش خردسال بیش از همگنانشان[9] است.(استیل، 1989)[10] این گرایش حتّی در میان تیزهوشان دچار برخی نارساییهای عضوی نیز وجود دارد.(ویلارد هالت، 1998)[11]

ارزشگذاری دختران نوجوان تیزهوش در شش زمینه مورد بررسی قرار گرفت: حمایت، همنوایی، بازشناسی، استقلال، خیرخواهی و رهبری. یافته ها نشان داد که دختران تیزهوش به خیرخواهی بیشتر از پسران تیزهوش و در رهبری کمتر از پسران تیزهوش ارزشگذاری کردند؛ امّا تفاوتی در سایر ارزشگذاریها یافت نشد. دختران تیزهوش بزرگتر بیش از کوچکترها به استقلال ارزشگذاری کردند و در مقایسه با دختران غیرتیزهوش بیشتر به استقلال، رهبری و کمتر به همنوایی و خیرخواهی ارج نهادند.(ددریک و همکاران، 1977)[12]

رهنمودهای تربیتی نیز بر احترام به استقلال فرزند تیزهوش همراه با حمایت خانوادگی تأکید می‌ورزند.(سیلورمن، 1992)[13] فرزندان خردسال تیزهوش بیش از غیر تیزهوش از سوی پدرانشان، حمایت از استقلال را دریافت میکنند. (کارنز و شودل، 1987)[14]رفتار تشویق آمیز برای استقلال و تفرد از سوی والدین خردسالان تیزهوش بیش  از خانواده های غیر تیزهوش است.(کارنز، 1984)[15] لذا تشویق استقلال و خود جهت دهی دانش آموزان تیزهوش به منزله رهنمودهایی برای والدین و معلمان توصیه شده است (ترفینگر، 1978)[16]

استقلال در تفکّر و اندیشیدن یکی از ویژگیهای تیزهوشی محسوب شده است (دلپ و مارتینسون، 1974؛ چاستین، 1981)[17][18] دانش آموزان تیزهوش حتّی از ابتدای دوره آموزشی و تحصیلی، روشهای مستقل را در یادگیری و فعالیتهای مستقلانه ترجیح میدهند(هاوس و همکاران 1971؛ گریگز، 1984)[19][20]

استنباط میشود که در آموزش دانش آموزان تیزهوش باید استقلال آنها   مورد تأکید قرار گیرد.(استیوارت،1981)[21] لذا نیاز به استقلال و خود جهت دهی از ویژگیهای مربوط به آموزش تیزهوشان محسوب میگردد.(ترفینگر، 1982)[22] در امر نیازهای آموزشی نیز به وجود برنامه هایی که استقلال را تقویّت کند، تأکید شده است. (فولیس و کراکاور، 1982)[23] از این رو، برطرف سازی پدیدة ضعف تحصیلی در میان دختران تیزهوش نیاز بیشتری به حمایت از تفرّد و استقلال را می طلبد(اسماتنی، 1998)[24]

افزون بر آن، استقلال یک عامل ارزشمند در پرورش مهارتهای رهبری و هوشی برای تیزهوشان محسوب میشود.(تاتل، 1984)[25] پرورش حسّاسیّت هنری و زیبایی شناسی در دانش‌آموزان خلّاق نیز بستگی به ارزشگذاری برای استقلال و تفرّد آنها دارد.(دافی، 1979)[26] در نگارش خلّاقانه نیز ایجاد موقعیّت برای نیل به استقلال دانش آموز تیزهوش امری اساسی است.(شالکایند و باسکین، 1973)[27]

نیاز برنامه های پرورش شغلی برای تیزهوشان به حیطة استقلال و تفرّد مورد تأکید واقع شده است.(مارشال، 1982)[28] در خطّ سیر شغلی و حرفه‌ای زنان تیزهوشی که اشتغال بیرون از خانه را بر خانه داری ترجیح می‌دهند، استقلال طلبی بیشتری دیده میشود.(رودنشتاین و گلیکاوفهاگس، 1977)[29]

عدم پذیرش استقلال در میان پسران نوجوان تیزهوش از سوی اطرافیان ممکن است یکی از عوامل مبادرت به خودکشی آنها باشد. (لروکس،1986)[30]از سوی دیگر، حالات تفرّد گرایانه و ناهمنوایی تیزهوشان با همگنان، میتواند در روابط اجتماعی، مسایلی پدید آورد. (کاتنا، 1975)[31]

«انتظارات فرهنگی و اجتماعی دختران نوجوان تیزهوش در پایه‌های اوّل راهنمایی تا چهارم نظری مورد پژوهش قرار گرفت. نتایج، وجود یک فهرست یازده‌گانه، شامل پذیرش، تعدیل توقّعات، درک، منزلت، پیشرفت اجتماعی، اعتلای فرهنگی جامعه، روابط صمیمی، حمایت، احترام، استقلال، و امنیّت را تأیید نمود. 

مقایسة‌ یازده انتظار اجتماعی در دو مقطع تحصیلی راهنمایی و دبیرستان بر اساس روش آماری و مجذور خی (2x) تفاوت معنی‌داری را در سطح 999/0 (38/0= F) نشان داد. 

به طور کلّی در دو مقطع، ترجیحات مربوط به انتظارات اجتماعی به این ترتیب است: حمایت (20)، تعدیل توقّعات (5/19)، پذیرش (25/18)، اعتلای فرهنگی (8)، درک (7)، احترام (7)، استقلال (5/6)، روابط دوستانه (25/4)، منزلت (62/3)، امنیت (13/3) و پیشرفت (75/2). 

علاوه بر آن همان‌گونه که نتایج جدول «الف» درصدی نشان می‌دهد، تفاوت‌های زیر قابل مشاهده است:

الف: مقطع راهنمایی بیش از دبیرستان این انتظارات را بروز می‌دهد: پذیرش (5/20 در برابر 16)، منزلت (6 در برابر 25/1)، پیشرفت (5 در برابر 5/0)، اعتلای فرهنگی (10 در برابر 6)، احترام (9 در برابر 5)، امنیت (5 در برابر 25/1). 

ب:‌ مقطع دبیرستان بیش از راهنمایی این انتظارات را بروز می‌دهد: تعدیل توقّعات (25 در برابر 14)، درک (12 در برابر 2)، روابط صمیمی (8 در برابر 5/0). 

ج: تفاوتهای اندکی میان دو مقطع در انتظارات حمایت (21 و 19) و استقلال (7 و 6) دیده می‌شود که در این مورد مقطع راهنمایی اندکی بیشتر به انتظارات مزبور توجّه دارد. 

د: بیشترین و کمترین انتظارات مقطع راهنمایی را به ترتیب حمایت (21) و روابط دوستانه (5/0) تشکیل می‌دهد. 

هـ: بیشترین و کمترین انتظارات مقطع دبیرستان را تعدیل توقعات (25) و پیشرفت (5/0) تشکیل می‌دهد. 


جدول الف: نتایج درصدی انتظارات اجتماعی دختران نوجوان تیزهوش در مقاطع تحصیلی

انتظارات
مقطع تحصیلی
پذیرش
تعدیل توقعات
درک
منزلت
پیشرقت
اعتلا
روابط صمیمی
حمایت
احترام
استقلال
امنیت
راهنمایی
5/20
14
2
6
5
10
5/0
21
9
7
5
دبیرستان
16
25
12
25/1
5/0
6
8
19
5
6
25/1
میانگین
25/18
5/19
7
62/3
75/2
8
25/4
20
7
5/6
13/3


در یک بررسی دیگر هفت انتظار اجتماعی اساسی‌تر در میان پایه‌های هفت‌گانة مقاطع راهنمایی و دبیرستان مورد مقایسه قرار گرفت. تعداد دانش‌آموزان مورد مطالعه بدین‌ترتیب بود: پایة اول راهنمایی 69 نفر، پایة دوم راهنمایی 57 نفر،پایة سوم راهنمایی 64 نفر، پایة اوّل دبیرستان 60 نفر، پایة دوم دبیرستان 46 نفر، پایة سوم دبیرستان 53 نفر و پایةچهارم دبیرستان 19 نفر. 

بر اساس روش آماری خی (2x) تفاوتهای معنی‌داری میان پایه‌های تحصیلی در سطح 999/0 به دست آمد. (52/105=2x و 22/0=F)


 


جدول ب: نتایج درصدی انتظارات اجتماعی دختران نوجوان تیزهوش در پایه‌های مختلف تحصیلی

انتظارات
مقطع تحصیلی
پذیرش
تعدیل توقعات
درک
منزلت
اعتلا
حمایت
استقلال
انحراف معیار
اوّل راهنمایی
7
5/4
3
26
16
39
5/4
67/12
دوم راهنمایی
19
26
2
18
12
14
9
15/7
سوم راهنمایی
42
17
2
6
6
16
11
41/12
اوّل دبیرستان
27
25
17
8
2
13
8
58/8
دوم دبیرستان
9
35
5/10
4
5/10
24
7
27/10
سوم دبیرستان
11
25
11
11
10
28
4
101/8
چهارم دبیرستان
21
26
16
5
5
16
11
28/7
میانگین
4/19
6/22
8/8
2/11
8/8
4/21
8/7


انحراف معیار
36/11
84/8
01/6
49/7
39/4
81/8
62/2


در این مطالعه در مجموع پایه‌های تحصیلی، ارجحیّتهای مربوط به انتظارات اجتماعی همان‌گونه که جدول «ب» نشان می‌دهد به این ترتیب است:حمایت (4/21)، تعدیل انتظارات (6/22)، پذیرش (4/19)، منزلت (2/11)، اعتلاء (8/8)، درک (8/8)، استقلال (8/7). 

علاوه بر آن تفاوتهای زیر نیز در جامعة مورد مطالعه مشاهده شد:

الف: پایة سوم راهنمایی بیشترین (42) و اول راهنمایی کمترین (7) انتظار را نسبت به پذیرش دارا بودند. 

ب: پایة دوم دبیرستان، بیشترین (35) و اول راهنمایی کمترین (5/4) انتظار را نسبت به تعدیل توقعات دارا بودند. 

ج: پایة اوّل دبیرستان، بیشترین (17) و دوم و سوم راهنمایی کمترین (2) انتظار را در درک بروز دادند. 

د: پایة اوّل راهنمایی، بیشترین (26) و دوم دبیرستان کمترین (4) انتظار را در منزلت بروز دادند. 

هـ: پایة اوّل راهنمایی، بیشترین (16) و اوّل دبیرستان کمترین (2) انتظار را در منزلت نشان دادند. 

و: پایة اوّل راهنمایی، بیشترین (39) و سوم دبیرستان کمترین (12) انتظار را در حمایت نشان دادند. 

ز: پایة سوم راهنمایی و چهارم دبیرستان، بیشترین (11) و سوم دبیرستان کمترین (4) انتظار را در منزلت نشان دادند. 

امّا در مقایسة سطرها نشان می‌دهد که: 

الف: بیشترین و کمترین انتظارات پایة اوّل را به ترتیب حمایت (39) و تعدیل توقعات به همراه استقلال (5/4) تشکیل دادند. 

ب: بیشترین و کمترین انتظارات پایة دوم راهنمایی را به ترتیب تعدیل توقعات (26) و درک (2) را تشکیل داد.

ج: بیشترین و کمترین انتظارات پایة سوم راهنمایی را به ترتیب پذیرش (42) و درک (2) را تشکیل داد. 

د: بیشترین و کمترین انتظارات پایة اوّل دبیرستان را به ترتیب پذیرش (27) و اعتلا (2) را تشکیل داد. 

هـ: بیشترین و کمترین انتظارات پایة دوم دبیرستان را به ترتیب تعدیل توقعات (35) و منزلت (4) تشکیل داد. 

و: بیشترین و کمترین انتظارات پایة سوم دبیرستان را به ترتیب حمایت (28) و استقلال (4) تشکیل داد.

ز: بیشترین و کمترین انتظارات پایة چهارم دبیرستان را به ترتیب تعدیل توقعات (26) و منزلت و اعتلاء (5) تشکیل داد. 

مقایسه نتایج انتظارات اجتماعی در دو گرایش تحصیلی ریاضی (51 نفر) و تجربی (81 نفر) بر اساس مجذور خی (2x) تفاوت معنی‌داری را نشان نداد. (36/0=F و 305/16=2x)

در هر دو گرایش ارجحیتهای مربوط به انتظارات اجتماعی به این ترتیب است:

تعدیل توقّعات (5/24)، حمایت (18)، پذیرش (5/11)، اعتلاء پیشرفت (5/10)، درک (5/9)، محبّت (5/5)، احترام (25/5)، تعامل (25/5)، استقلال (5)، منزلت (75/2) و امنیت (25/2). 


جدول ج: نتایج درصدی انتظارات اجتماعی دختران نوجوان تیزهوش در گرایشهای تحصیلی ریاضی و تجربی


انتظارات
گرایش تحصیلی
پذیرش
تعدیل توقّعات
درک
منزلت
اعتلا و پیشرفت
محبت
حمایت
احترام
استقلال
امنیت
تعامل
ریاضی
12
18
9
4
16
4
14
9
4
2
8
تجربی
11
31
10
5/1
5
7
22
5/1
6
5/2
5/2
میانگین
5/11
5/24
5/9
75/2
5/10
5/5
18
25/5
5
25/2
25/5

همان‌گونه که در جدول «ج» نشان می‌دهد، هر دو گرایش تقریبا توجّه مشابهی را نسبت به انتظارات پذیرش (11 و 12)، درک (9 و 10)، استقلال (6 و 4) و امنیت (2 و 5/2) ابراز می‌نمایند. 

بنابراین دختران نوجوان تیزهوش در مقطع راهنمایی بیش از دبیرستان، به پذیرش، منزلت و پیشرفت اجتماعی، و در مقطع دبیرستان بیش از راهنمایی به تعدیل توقعات، درک و روابط صمیمی توجه می‌کردند. با افزایش پایه تحصیلی و سن، انتظار پذیرش اجتماعی، بیشتر و انتظار استقلال، کمتر از همه تغییر می‌نمود. تفاوت معنی‌داری میان دو گرایش تحصیلی ریاضی و تجربی به دست نیامد.

از دیدگاه یک دختر نوجوان تیزهوش وجود امکانات مادی، رفاهی و معنوی برای رشد فردی اهمیت می‌یابد. به نظر می‌رسد که خود را در پیشرفت اجتماعی مؤثّر نمی‌داند و یا به پیشرفت انفرادی توجّه بیشتری مبذول می‌دارد و یا شاید رشد فردی مقدّمه‌ای برای رشد اجتماعی به شمار می‌آید. از این رو نیاز به حمایت اجتماعی اولویّت می‌یابد. 

این‌طور استنباط می‌شود که توقّعات جامعه از دختران نوجوان تیزهوش، واقع‌بینانه نیست و بیش از حدّ واقعیتهای وجودی (و از جمله تواناییها و علایق و نگرشهای) آنها شکل گرفته است. طبیعی است که این شرایط، فضایی رنج‌آور برای دختران تیزهوش ایجاد می‌کند. آزردگی دیگری نیز ممکن است دختران نوجوان تیزهوش را احاطه کرده باشد، یعنی ظاهراً جامعه از دیدگاه آنها در سطح رضایت‌بخشی، پذیرنده نیست و وجود نوعی تبعیض جنسیّتی برداشت می‌شود؛ به بیان دیگر در گزینش شغلی و ارزشگذاریهای اجتماعی نسبت به شغلها، محدودیّتهایی از سوی جامعه نسبت به دختران نوجوان تیزهوش اعمال می‌شود. امّا امنیّت و ثبات اجتماعی در سطحی رضایتبخش موجود است، لذا کمتر به آن توجّه شده است. 

دختران نوجوان تیزهوش 12 تا 14 ساله بیش از مقطع سنی 15 تا 18 به پذیرش اجتماعی نیاز دارند. با افزایش سن و در آستانة‌ بلوغ، جایگاه شخصی بیش از پیش شناخته می‌شود و در مورد توجه ویژة‌ محیط قرار گرفتن، اهمیت قابل ملاحظه‌ای می‌یابد. 

با افزایش سن و ارتقاء در بین دانش‌آموزان پایه‌های مختلف تحصیلی مرکز آموزشی مزبور، توقّعات محیطی نسبت به آنها ازدیاد می‌یابد؛ لذا انتظار آنها در قبال تعدیل توقّعات مزبور در مقطع دبیرستان افزایش می‌یابد. علاوه بر آن، فردیتهای آنان نیز در این گذر تحوّلی، به طور قابل ملاحظه‌ای بروز می‌کند، استعدادها، نگرشها، و علایق ویژه و انفرادی رشد می‌یابند و نیاز بیشتری احساس می‌شود تا فردیت آنها از سوی جامعه شناخته شود و انتظارات مزبور، همگام با نیاز داشتن دوستان صمیمی در محیط اجتماعی، رشد می‌کند. 

در گذار تحوّلی، نیاز به حمایتهای مادّی و معنوی جامعه همراه با توجه به استقلال و فردیت کماکان وجود دارد. در سنین 12 تا 14 نیاز به حمایت محیطی بیش از تعامل و روابط دوستانه با محیط اجتماعی اهمیت می‌یابد و از سوی دیگر در سنین 15 تا 18، تعدیل توقّعات محیط بیش از پیشرفت اجتماعی انتظار می‌رود. 

پایة سوم دبیرستان، شبیه‌ترین ارجحیّتهای را نسبت به وضع کلّی (میانگین) انتظارات اجتماعی دختران نوجوان تیزهوش نشان می‌دهد. 

در میان پایه‌های هفت‌گانه، انتظارات اجتماعی پایة اوّل راهنمایی، پراکنده‌تر است؛ امّا پس از گذشت یک سال (یعنی در پایه دوم راهنمایی) متجانس­ترین انتظارات اجتماعی بروز می‌کند. به بیان دیگر، دختران 13 سالة تیزهوش به کلیة انتظارات اجتماعی هفت‌گانه، توجّه نزدیک‌تری نشان می‌دهند. امّا به طور کلّی با افزایش پایه‌های تحصیلی، تجانس مزبور دستخوش نوسانات تحوّلی قرار می‌گیرند. 

برای دختران تیزهوش 14 تا 15 ساله، حسّاسیّت فوق‌العاده‌ای نسبت به تبعیضات محیطی وجود دارد و پذیرش اجتماعی آنها، از اهمیّت شایانی برخوردار است. امّا در پایة دوم دبیرستان همزمان با 16 سالگی، از زندگی تحصیلی در مقطع جدید، یک سال گذشته است و محیط،‌ توقّعات بیشتری را نسبت به وی بروز می‌دهد. نظیر چنین شرایطی برای دختران 13 ساله تیزهوش در پایه دوم راهنمایی نیز وجود دارد. توقعات مزبور کماکان در سنین 17 و 18 و در آستانه ورود به مقاطع آموزش عالی، آنها را رنج می‌دهد. 

افزایش سن، بیشترین دگرگونی را در انتظار پذیرش بر جای می‌گذارد و کمتر از همه، نیاز به استقلال دختر نوجوان تیزهوش را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. 

تعدیل توقّعات محیطی از سنّ 13 (پایه دوم راهنمایی) به بعد، از جمله دو انتظار اساسی و اوّلیّة دختران نوجوان تیزهوش را تشکیل می‌دهد. 

با افزایش سنّ در مقطع راهنمایی به طور منظّمی، انتظارهای استقلال و پذیرش، افزایش و انتظارهای منزلت و اعتلای فرهنگی، کاهش می‌یابند. انتظار اعتلای فرهنگی تا سن 15 سالگی نیز به کاهش خود ادامه می‌دهد؛ ولی در 16 سالگی اوج یافته، مجدّداً تا 18 سالگی سیر نزولی نشان می‌دهد. علاوه بر آن، انتظار استقلال نیز از 15 تا 17 سالگی کاهش می‌یابد و انتظار درک از 16 تا 18 سالگی افزایش نشان می‌دهد. 

به طور کلّی تغییرات انتظاری در مقطع راهنمایی معادل با مرحلة اوّل دورة سوم تحوّل شناختی، منظّم­تر است. امّا در مرحلة دوم این دوره، یعنی سالهای مقطع دبیرستان، با تکوین و گسترش فردیّتها، فراز و نشیبهای انتظارات افزایش می‌یابند و کمتر، سیر منظّمی را می‌توان یافت. (کاظمی و مقدّم، 1373)

[1]-Hogan, M. 

[2]- Forsyth, P.

[3]-Olzewski-Kubilius, P. et al. VanTassel-Baska, J. et al.

[4]-Frey, C; Strop, J...Franks, B .Dolan, L.  

[5]- divergent thinking

[6] - Albert, R.&; Runco, M.

[7]-Windecker-Nelson, E.; Kitano, M.

[8]- Childs, R.

[9]-  Field Dependence

[10]- Steele, C.

[11] -Willard-Holt, C.

[12]-Dederick, W.

[13] - Silverman, L.

[14]-Karnes, M.&Shwedel, A.

[15]-Karnes, M.

[16]-Treffinger, D.

[17]- Chasteen, B.

[18]-Delp, J.&.; Martinson, R.

[19]-Griggs, Sh.

[20]-House, E.

[21]-Stewart, E.al Children, v48 n2 p134-38

[22]-Treffinger, D.

[23]-  Follis, H. &Krockover, G.

[24]-Smutny, J.

[25]-Tittle, B.

[26] - Duffy, R.

[27] -Schulkind, C.& Baskin, B.

[28]- Marshall, B. 

[29]-Rodenstein, J. &Glickauf-Hughes, Ch.

[30] -Leroux, J.

[31]-Khatena, J.