«تيزهوشي» به منزله مفهومی متأثّر از فرهنگ، يك ظرفیّت شناختي بالاتر از سطح متوسّط و پديده‌اي تحوّلي و پرورش‌پذير است كه از يك عامل عمومی يا تعامل ميان چند مؤلّفه نشأت مي‌گيرد؛ با خلّاقیت همپوشي دارد يا ممكن است با آن همراه باشد و داراي انواعي است يا امكان دارد از چندگانگي در بروز برخوردار باشد. تیزهوشی فرهنگی به منزلةیکی از این انواع به شمار می آید.

نوجوان تیزهوش (با ‌بهرة هوشی حدّ اقل 115) در تعامل با محیط، شامل جامعه و نظام ارزشی و فرهنگی از برخی نیازها و انتظارات ویژه برخوردار است؛ نظیر: 

«پذيرش تيزهوش از سوي جامعه»

«تعديل انتظارات جامعه» توقّعات اطرافیان از دانش آموزان تیزهوش به‌ویژه افراد بیشتر خلّاق، معمولا آنها را دچار ناآسودگی می‌کند.

«درك پديدة تيزهوشي از سوی جامعه» 

«به رسميّت شناسي منزلت تيزهوش» (شامل انگیزه برای جلب توجّه دیگران)، خصیصة «بينش» به معنای درك جايگاه خويش نسبت به ديگران به این انتظار دلالت دارد.

«پيشرفت اجتماعي» (شامل همیاری و تعاون، پیشرفت فردی و برتری طلبی ، کمالگرایی و تعالی گرایی). کمال یابی به معنای وجود انگيزة خاصّ، قابليّت دروني و نيروي حياتبخش زندگي كه به ارتقاي تحقّق تماميّت خود ‌انجامد، ناظر به این انتظار است. گرچه ممکن است تعالى گرایی در فرد تیزهوش به معنای توانایی دیدن کیفیت، تشکل و پدیدآیی باورها و گرایش شدید عاطفی، ممکن است برخی از تیزهوشان را به سوی توقّعات غیر واقع‌بینانه از خود، سوق دهد. یک فشار شخصی برای تعالی‌گرایی وجود دارد. انتظار موفقیّت یکی از مهمترین انتظارات فرد تیزهوش را تشکیل میدهد.

«اعتلاي فرهنگي»

«دوستي اجتماع نسبت به فرد تيزهوش» لذّت از معاشرت با دیگران، علاقه به تسلّط بر دیگران و هدایت فعّالیّتها، تمایل به آنکه ابتدائاً توسّط دیگران انتخاب شود، و گرایش به مورد توجّه دیگران قرار گرفتن از حیث عقاید و تصمیمات، از انتظارات تیزهوشان در قلمرو رهبری است.

«شناخت جامعه توسّط تيزهوش» خصیصه «حسّاسيّت» در میان افراد تیزهوش به معنای به عمق احساسي كه به شناخت ديگران مي‌انجامد، به این انتظار اشاره دارد. هم‌احساسی قوی و نیرومند که از پیامدهای عاطفی تفاوتهای هوشی و شناختی تیزهوشان است، نیز ناظر به انتظار مزبور است.

«حمايت اجتماعي» وقتی مسأله‌ای واقع می‌شود، غالباً از آن روی است که دانش و اطّلاعات والدین دربارة کودکان تیزهوش بسیار محدود و ناقص است و یا آن که به اندازة کافی از سوی والدین حمایتی صورت نمی‌گیرد. نیاز به حمایت و پشتیبانی اجتماعی برای تیزهوشانی که به ویژه دچار محرومیّت و تنگدستی هستند، بیشتر است.

«ارجگذاري نسبت به تيزهوش» 

«رعايت استقلال» شامل خودمختاری و تفرّد تيزهوش، ترجیح فعّالیّتهای فردی و مستقل و عدم تمکین و ناپیروی). حسّاسیت تیزهوشان به عدم آسایش دیگران ، ممکن است به سعی در پنهان‌سازی تواناییهای شخصی منجرّ گردد. تعارض میان سازش‌یافتگی و متفاوت بودن در روابط همسالی ممکن است آنها را دچار تنیدگی کند. برخی از مهمّترین جنبه‌های هیجانی خاصّ که معمولاً افراد تیزهوش با آن روبه‌رویند، شامل احساس انزوا، بیگانگی و تنهایی نسبت به همگنان برای گرایشها و علایق ویژه است. حتی برخی از دانش‌آموزان تیزهوش در سرگشتگی به سر می‌برند که آیا کوششهای آنها برای رضایت و خوشنودی شخصی است یا برای خوشایندی اطرافیان انجام می‌گیرد؟ پيشرفتهاي چشمگير فرد تیزهوش در زندگي باعث تفاوتش از ديگران و احساس تنهایی مي‌گردد. 

«امنيّت طلبی در جامعه» جایگاهی که نوجوانان تیزهوش احساس امنیّت و تعلّق کنند.

«تعامل اجتماعي» (شامل رشد مهارتهای اجتماعی) دانش آموزان تیزهوش اغلب در سطح سنّ خود با همسالان دچار مشکل می‌شوند. پافشاري فوق العاده در قبال انتظارات مزبور مشكلات انگيزشي و مسايل حادّ رواني را پديد مي آورد؛  تعارض ميان انتظارات فردي و توقعات محيطي، ناتواني در كسب هويّت فردي، تعالي جويي مفرط ، تكوين يك زندگي بين فردي مطلوب را به مخاطره اندازد.

باید متذکّر شد که انتظار خود نیزیک مفهوم فرهنگی است و فرهنگ نیز میتواند با لحاظ انتظارات (فرهنگی) ویژه نوجوانان تیزهوش، تعیین کننده نظام آموزش و پرورش آنها باشد. در این میان توجه به تنوع فرهنگی نوجوانان تیزهوش یک رکن تربیتی محسوب میشود.

نظام ارزشی و فرهنگ افراد تیزهوش به ویژه بستگی به جنسیّت، سطح درآمد، تحصیل و اشتغال آنها دارد.

 در پایان باید بیان داشت که علی رغم شناخت این انتظارات تاکنون هیچ بررسی اکتشافی در تحلیل عاملی آنها در جهت نیل به یک الگوی تبیین صورت نپذیرفته است.

استقلال طلبی دانش آموز تیزهوش برای کمالگرایی در جهت ارتقای فردی و پیشرفت جامعه 

«درک درست تیزهوشی و افراد تیزهوش از سوی جامعه، بستر را برای تحقّق جایگاه خاصّ فرد تیزهوش و محبوبیتش در میان مردم همراه با حفظ استقلال و رعایت حریمش فراهم می آورد ؛ به گونه‌ای که همة نیازها، احساسات، عقاید و تواناییهای فردی مورد پذیرش و پشتیبانی ارزشمندانه‌ای واقع می‌گردد و همکاری و راهنمایی محیط شامل حال وی می‌شود. این امر به صورت سازگاری توقّعات به اندازة استعدادها و علائق فرد جلوه می‌کند. چنین شرایطی همراه با شناخت درست جامعه از سوی فرد تیزهوش، زمینه ساز وجود احساس یگانگی اش با مردم در ترقّی خود و آنها، از طریق بالا رفتن سطح فرهنگ و ارزشهاي مردم می‌شود که خود را با افزایش سطح سواد عمومی، پرهیز از خرافه گرایی و گسترش نظم و آرامش در محیط زندگی نشان می‌دهد».

بنابراین به نظر می‌رسد «استقلال طلبی دانش آموز تیزهوش برای کمالگرایی در جهت ارتقای فردی و پیشرفت جامعه»، شالودة انتظارات فرهنگی و اجتماعی وی را تشکیل می دهد.

بنابراین عوامل ششگانه به دست آمده شامل موارد زیر است:

 (1حمایت عاطفی 

به معنای نیاز به دوستی مردم، پذیرش اجتماعی همة احساسات و عقاید و تواناییهای فردی و ارزش قایل شدن برای افکار، احساسات و عقاید به همراه پشتیبانی از تواناییها، علاقه‌ها و فعّالیّتها و وجود همکاری و راهنمایی» 

این عامل با 16% واریانس نخستین مؤلّفه را تشکیل می‌دهد. 

(2 تعالی فرهنگی

به معنای «بالا رفتن سطح فرهنگ و ارزشهاي مردم که توأم با شناخت درست جامعه از سوی فرد تیزهوش است و با نظم و آرامش در محیط زندگی بروز می‌کند».

این عامل با 10% واریانس دومین مؤلّفه را تشکیل می دهد. 

(3 رعایت حریم خاصّ و توقّعات واقع بینانه

به معنای «سازگاری توقّعات به اندازة استعدادها و علائق شخصی و رعایت حریم خاصّ از سوی دیگران که مبتنی بر درک درست تیزهوشی و افراد تیزهوش است». 

این عامل نیز با 10% واریانس سومین مؤلّفه را تشکیل می‌دهد. 

(4 استقلال پذیری

«پذیرش همة نیازهای فرد از سوی مردم، حفظ استقلال توسّط آنها و وجود جایگاه خاصّ در میانشان»

این عامل نیز با 9% واریانس چهارمین مؤلّفه را تشکیل می دهد. 

(5 یگانگی برای ترقّی عمومی

به معنای «وجود احساس یگانگی با مردم در ترقّی خود و آنها که خود را با افزایش سطح سواد عمومی نشان می‌دهد».

این عامل نیز با 9% واریانس پنجمین مؤلّفه را تشکیل می دهد. 

6) رنج از خرافه گرایی

این عامل نیز با 6% واریانس ششمین مؤلّفه را تشکیل می‌دهد. 

بنابراین عوامل ششگانه به دست آمده شامل موارد زیر است:

 (1حمایت عاطفی 

به معنای نیاز به دوستی مردم، پذیرش اجتماعی همةاحساسات وعقاید وتواناییهای فردی و ارزش قایل شدن برای افکار، احساسات و عقاید به همراه پشتیبانی از تواناییها، علاقه‌ها و فعّالیّتها و وجود همکاری و راهنمایی» 

این عامل با 16%واریانس نخستین مؤلّفه را تشکیل می‌دهد. این عامل شامل سؤالات زیر می‌شود:

نياز دارم كه مردم مرا دوست داشته باشند(با ضریب همبستگی  70/0)

از مردم انتظار دارم مرا با همة احساسات وعقیده‌هايم بپذيرند (با ضریب همبستگی  67/0)

انتظار دارم كه مردم نسبت به استعدادهايم ارزش قايل باشند(با ضریب همبستگی  67/0)

نياز دارم كه مردم از تواناییها، علاقه‌ها و فعّالیّتهایم حمایت كنند(با ضریب همبستگی  66/0)

مي‌خواهم مردم به افکار، احساسات و عقایدم ارزش بگذارند(با ضریب همبستگی 66/0)

به کمک، همکاری، راهنمایی و پشتیبانی ديگران نیازمندم(با ضریب همبستگی  57/0)

از مردم انتظار دارم مرا با همة تواناییهایم بپذيرند(با ضریب همبستگی 51/0)

(2 ارتقای فرهنگی

به معنای «بالا رفتن سطح فرهنگ و ارزشهاي مردم که توأم با شناخت درست جامعه از سوی فرد تیزهوش است و با نظم و آرامش در محیط زندگی بروز می‌کند».

این عامل با 10%واریانس دومین مؤلّفه را تشکیل می دهد. این عامل شامل سؤالات زیر می‌شود:

سطح فرهنگ و ارزشهاي مردم بايد بالا رود(با ضریب همبستگی 74/0)

احتياج دارم که جامعه‌ام را به درستي بشناسم(با ضریب همبستگی 67/0)

در جايي كه زندگي مي‌كنم بايد نظم و آرامش وجود داشته باشد(با ضریب همبستگی 54/0)

(3 رعایت حریم خاصّ

به معنای «سازگاری توقّعات به اندازة استعدادها و علائق شخصی و رعایت حریم خاصّ از سوی دیگران که مبتنی بر درک درست تیزهوشی و افراد تیزهوش است». 

این عامل نیز با 10%واریانس سومین مؤلّفه را تشکیل می‌دهد. این عامل شامل سؤالات زیر می‌شود:

ديگران بايد توقّعات خود را از من به اندازة استعدادها و علائقم سازگار كنند. (با ضریب همبستگی69/0)

من هم در ميان مردم حدود و حريم خاصّي دارم كه بايد از طرف ديگران رعايت شود.(با ضریب همبستگی 68/0)

مردم بايد درک درستي از تیزهوشی و افراد تیزهوش داشته باشند.(با ضریب همبستگی 66/0)

(4 استقلال پذیری

«پذیرش همةنیازهای فرد از سوی مردم، حفظ استقلال توسّط آنها و وجود جایگاه خاصّ در میانشان»

این عامل نیز با 9% واریانس چهارمین مؤلّفه را تشکیل می دهد. این عامل شامل سؤالات زیر می‌شود:

از مردم انتظار دارم مرا با همةنیازهایم بپذيرند. (با ضریب همبستگی 71/0)

مردم بايد استقلال مرا حفظ کنند. (با ضریب همبستگی 64/0)

انتظار دارم در میان مردم، جایگاه خاصّی برای خود داشته باشم.(با ضریب همبستگی 60/0)

(5 یگانگی برای پیشرفت

به معنای «وجود احساس یگانگی با مردم در ترقّی خود و آنها که خود را با افزایش سطح سواد عمومی نشان می‌دهد».

این عامل نیز با 9%واریانس پنجمین مؤلّفه را تشکیل می دهد. این عامل شامل سؤالات زیر می‌شود:

مي‌خواهم همان طور كه خودم ترقّي مي‌كنم، به پيشرفت مردم هم كمك كنم(با ضریب همبستگی  74/0)

مي‌خواهم مردم با من احساس یگانگی داشته باشند(با ضریب همبستگی /0)

سطح سواد مردم بايد افزایش يابد(با ضریب همبستگی  /0)

6) پرهیز از خرافه گرایی

این عامل نیز با 6%واریانس ششمین مؤلّفه را تشکیل می‌دهد. این عامل شامل سؤال زیر می‌شود:

وجود خرافات در میان مردم، مرا رنج می‌دهد (با ضریب همبستگی   78/0)