شخصیت نوجوان مستعد - بخش دوم

دانلود مقاله

در شمارة چهاردهم مجله (سال چهارم، تابستان 74)، نتایج پژوهش مربوط به «ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان تیزهوش مراکز آموزشی استعدادهای درخشان و دبیرستان‌های خاص شهر تهران» را که به وسیله «محمدامین جلیلوند» و تحت نظارتآقای «دکتر جواد اژه‌ای» انجام یافته است از حیث «تفاوت‌های جنسی» مورد بررسی قرار دادیم. دبیرستان‌های «خاص» در این پژوهش عبارت بودند از «البرز»، «مفید»، «شهید مطهری»، «امام صادق»، «نرجس» و «پندارنیک» از مراکز «سمپاد» نیز دانش‌آموزان «علامه‌حلی» و «فرزانگان» تهران مورد مطالعه قرار گرفته بودند.

در این شماره به بررسی مقایسه‌ای خصایص شخصیتی نوجوانان مستعد در دو «محیط آموزشی سمپاد» (تفکیکی) و «مدارس خاص» می‌پردازیم. در این بررسی، نتایج پژوهش مزبور را در جهت پاسخ به این سؤالات مورد شرح و تفسیر قرار می‌دهیم:

1. آیا ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان مستعد مراکز آموزشی سازمان (سمپاد) و مدارس خاص با یکدیگر متفاوت است؟
2. آیا خصوصیات شخصیتی دانش‌آموزان هوشمند مراکز سمپاد و مدارس خاص با یکدیگر تفاوت دارد؟
3. آیا ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان تیزهوش سمپاد و مدارس خاص با یکدیگر متفاوت است؟

ابتدا به توصیف نتایج و یافته‌های خالص این پژوهش از حیث تفاوت‌های محیط آموزشی (تفکیک و غیرتفکیک) استعدادهای درخشان می‌پردازیم و سپس به شرح یافته‌های مزبور می‌پردازیم.

*   *   *

نتایج

در حوزه استعدادهای درخشان (نوجوانان با هوشبهر بالاتر از 115) به‌طور کلی این تفاوت‌های شخصیتی ناشی از تفکیک محیط آموزشی (سمپاد) و محیط غیرتفکیکی (مدارس خاص) حاصل شده است:

1. دانش‌آموزان «مستعد» سمپاد در مقایسه با مداری خاص «تحمل»9 کمتری دارند (5/15 در برابر 5/16 برای پسران و 51/15 در برابر 83/17 برای دختران).
2. دانش‌آموزن مستعد سمپاد «خواری شماری»10 کمتری نشان می‌دهند (2/9 در برابر 3/12 برای پسران و 1/10 در برابر 3/12 برای دختران).
3. پسران مستعد سمپاد «خودکفا»ترند (96/9 در برابر 53/8) «تمکین»11 کمتری دارند (11 در برابر 4/13) «نظم»12 کمتری بروز می‌دهند (7/11 در برابر 6/13)، در رفتار دیگران «کم دقت»تر هستند (9/13 در برابر 6/15)، «مددجویی»13 کمتری دارند (2/11 در برابر 4/13)، خواری‌شماری کمتری نشان می‌دهند (2/9 در برابر 3/12) و تحمل کمتری نمایان می‌سازند (5/15 در برابر 5/16).
4. دختران مستعد سمپاد خودمختارترند (72/14 در برابر 1/12)، هوش عمومی بیشتری دارند (7/9 در برابر 5/8) و خواری‌شماری کمتری نشان می‌دهند (1/10 در برابر 3/12).

در سطح «هوشمندی» (هوشبهر میان 115 تا 5/128)، این تفاوت‌های شخصیتی ناشی از تفاوت محیط آموزشی کسب شده است:

1. دانش‌آموزان هوشمند سمپاد، خواری‌شماری کمتری نشان می‌دهند (6/8 در برابر 3/12 برای پسران و 44/10 در برابر 83/12 برای دختران).
2. پسران هوشمند سمپاد، برونگردی (پرحرفی) کمتری دارند (5/11 در برابر 2/13) خودکفایی بیشتری نشان می‌دهند (4/10 در برابر 52/8)، تمکین کمتری دارند (97/10 در برابر 1/13) در رفتار دیگران کم دقت‌ترند (4/13 در برابر 5/15) و خواری‌شماری کمتری بروز می‌دهند (6/8 در برابر 3/12).
3. دختران هوشمند سمپاد در مقایسه با دختران هوشمند مدارس خاص، از هوش عمومی بالاتری برخوردارند (35/9 در برابر 30/8)، خواری‌شماری کمتری دارند (44/10 در برابر 83/12) و تحمل کمتری نشان می‌دهند (97/14 در برابر 4/17).

در سطح «تیزهوشی» (هوشبهر بالاتر از 135)، هیچ‌گونه تفاوت شخصیتی ناشی از محیط آموزشی یافت نشده است. تفاوت‌های حاصله بستگی به «جنسیت» دارد:

1. «پسران تیزهوش» سمپاد در مقایسه با پسران تیزهوش مدارس خاص کولی‌گری (بی‌توجهی به نظر دیگران) بیشتری نشان می‌دهند (49/11 در برابر 55/9) و تمکین کمتری نمایان می‌سازند (1/11 در برابر 03/14) و همچنین در نظم، ضعف بیشتری نشان می‌دهند (63/11 در برابر 54/14). مددجویی آن‌ها کمتر است (92/10 در برابر 2/13). خواری‌شماری کمتری دارند (52/9 در برابر 17/12) و تحمل کمتری بروز می‌دهند (82/15 در برابر 63/18).
2. «دختران تیزهوش» سمپاد در مقایسه با دختران تیزهوش مدارس خاص، کم سلطه‌ترند (57/13 در برابر 91/15) و تحمل کمتری نشان می‌دهند (65/14 در برابر 27/16).

شرح و تفسیر

تفاوت‌های ناشی از محیط (صرف‌نظر از جنسیت) صرفاً در آزمون «ادواردز»15 قابل مشاهده است، ولی براساس آزمون «کاتل»16 هیچ‌گونه تفاوت شخصیتی ناشی از محیط آموزشی حاصل نشده است.

دانش‌آموزان «مستعد» محیط آموزشی تفکیکی، احساس کفایت و توانمندی بیشتری در برخورد با مشکلات می‌نمایند و سخت‌کوشی کمتری دارند و در مسئولیت‌پذیری و تحمل ناراحتی،‌ ضعف بیشتری نشان می‌دهند.

تأثیر محیط آموزشی بر «کولی‌گری» پسران و «برونگردی» ایشان به سطح هوش بستگی دارد. درحالی‌که در سطح پسران «مستعد» بدون تفکیک هوشی، پسران «مستعد» سمپاد و مدارس خاص از حیث «کولی‌گری» و «برونگردی»، تفاوتی را با یکدیگر نشان نمی‌دهند، اما با افزایش هوش، در سطح «هوشمندی» (115 تا 5/128) پسران مدارس خاص «برونگردی» بیشتری اظهار می‌دارند. (2/13 در برابر 5/11)؛ یعنی پرحرف‌ترند؛ جنب و جوش بیشتری دارند؛ آرامش خاطر افزون‌تری بروی می‌دهند؛ صداقت و چابکی آن‌ها بیشتر است؛ افراد بی‌تشویشی هستند؛ و ناآرامی و تحریکات را دوست دارند، تمایل به شوخی‌های مبتذل دارند و به حرفه‌هایی که مستلزم وقت و اهتمام است، علاقه‌ای از خود نشان نمی‌دهند. همچنین ثابت شده است کسانی‌که دارای این خصیصه‌اند، معمولاً دارای بدنی پهن هستند، همچنین با افزایش هوش و ورود به حوزة تیزهوشی (هوشبهر بالاتر از 135)، پسران تیزهوش سمپاد «کولی‌گری» بیشتری نشان می‌دهند (49/11 در برابر 55/9)؛ یعنی غیرمقرراتی‌تر، دارای تخیل حساس بیشتر، کم اطمینان‌تر، دارای آرامش ظاهری بیشتر، و هیجانات عصبی افزون‌تر هستند؛ راه خود را دنبال می‌کنند بدون آن‌که به زندگی جمعی توجهی داشته باشند. در رابطه با چیزهای عملی، احساس مسئولیت زیادی نمی‌کنند، زمینه‌های اختلالات ناپایدارانه و هیستری تبدیلی دارند. پسران «مستعد مدارس خاص» در تصمیم‌گیری ناتوان‌تر هستند، ترجیح می‌دهند که در مصاحبت با دیگران تصمیم بگیرند. دوست دارند که دیگران، ارزش آن‌ها را بدانند و آن‌ها را مورد تأیید قرار دهند، تابع مقررات و آداب و رسوم هستند و از مُد پیروی می‌کنند. درعوض، «پسران مستعد سمپاد»، نظرات دیگران را کمتر می‌پذیرند و پیروی می‌کنند و با آداب و سنن، همنوایی کمتری نشان می‌دهند. آینده‌نگری و دقت آن‌ها در جزئیات، کمتر است. کمتر به مشاهده رفتار دیگران می‌پردازند و در شناخت و درک احساس دیگران، ناتوان‌ترند. همچنین سعی کمتری در جلب همدردی و مهربانی و کمک دیگران، مبذول می‌دارند و «احساس کفایت» بیشتری می‌کنند و توانایی بیشتری در برخورد با مشکلات بروز می‌دهند؛ اما «سخت‌کوشی» کمتری دارند و در «مسئولیت‌پذیری» ضعیف‌ترند و تحمل پایینی در برابر ناراحتی نشان می‌دهند. «دختران مستعد سمپاد» در مقایسه با دختران «مستعد مدارس خاص»، وابستگی کمتری به دیگران دارند و در تصمیم‌گیری آزادترند. همچنین کفایت بیشتری نشان می‌دهند و در برخورد با مشکلات، تواناترند. دقت عمل بیشتری دارند، و در پشتکار، روشنفکری و رشد فرهنگی نیز برتری نشان می‌دهند.

شخصیت دانش‌آموزان هوشمند «سمپاد» و «مدارس خاص»

دانش‌آموزان «هوشمند سمپاد»، احساس کفایت و توانایی برتری در برخورد با مشکلات دارند.

«پسران هوشمند» سمپاد، همان تفاوت‌های شخصیتی ذکر شده در سطح استعداد را همراه با «برونگردی» کمتر نشان می‌دهند؛ جز آن‌که در «مددجویی»، «نظم» و «تحمل» با همتایان خود در مدارس خاص مشابهت دارند.

«دختران هوشمند» سمپاد در مقایسه با دختران هوشمند «مدارس خاص»، تفاوت‌های اساسی شخصیتی ذکر شده در سطح استعداد را بروز می‌دهند، به جز «خودمختاری» که جای آن را «تحمل کمتر» می‌گیرد، یعنی آن‌ها دانش‌آموزانی «مسئولیت‌ناپذیرتر» و «سخت‌کوش» و «تحمل کمتری» در برابر ناراحتی اظهار می‌دارند.

در «سطح تیزهوشی» (135 به بالا) تقریباً هیچ‌گونه تفاوت شخصیتی معنی‌داری ناشی از تفکیک محیط آموزشی حاصل نشده است؛ اما با تفکیک جنسیت، تفاوت‌هایی از حیث شخصیت در دو محیط آموزشی «سمپاد» و «مدارس خاص» به‌دست آمده است: «پسران تیزهوش سمپاد» جز در «کولی‌گری» پیشتر که مورد تفصیل قرار گرفت، همان تفاوت‌های مذکور در حوزة استعداد (دانش‌آموزان مستعد) را بروز می‌دهند؛ جز آن‌که در «خودکفایی»، «دقت در رفتار دیگران»، با همتایان خود در مدارس خاص مشابهت دارند.

اما «دختران تیزهوش مدارس خاص» در مقایسه با «دختران تیزهوش سمپاد» اطمینان بیشتری به خود دارند، از روحیة مستقلی برخوردارند، خشونت بیشتری نشان می‌دهند، نسبت به «موقر بودن»، تظاهر بیشتری می‌کنند، از موقعیت‌های مقتضی تبعیت و فرمان‌برداری، بیشتر می‌گریزند، پا برجایی و استواری بیشتری نشان می‌دهند و تمایل بیشتری دارند که دیگران را «مجذوب» خود سازند و در «سخت‌کوشی»، «مسئولیت‌پذیری» و «تحمل ناراحتی» برتری دارند.

به‌نظر می‌رسد که تعداد «رگه‌های شخصیتی» متفاوت ناشی از محیط آموزشی در میان پسران تیزهوش بیش از دختران تیزهوش است.

بحث ویژه: شخصیت افراد خلاّق

به‌نظر می‌رسد که تفاوت‌های شخصیتی یافت شده در دو محیط تفکیکی به نوع «استعداد» و «نخبگی» مربوط شود.

ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان «سمپاد» شامل تحمل ضعیف و خواری‌شماری کمتر ـ با نوع «نخبگی خلاقیت» تجانس و هماهنگی بیشتری دارد؛ به تعبیر دیگر، در مراکز آموزشی تحت پوشش سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان، بیش از سایر مراکز خاص و مدارس عادی، دانش‌آموزان «خلاّق» یافت می‌شود.

بررسی تفصیلی خصایص شخصیتی افراد خلاّق، استنباط فوق را روشن‌تر خواهد ساخت.

مطالعات گسترده‌ای پیرامون ویژگی‌های شخصیتی افراد خلاّق به عمل آمده است. در این ب خش، نتایج پنج دسته از مطالعات مزبور را ذکر می‌کنیم و سپس خصایص شخصیتی «نخبگان خلاّق» را در یک قالب کلی، جمع‌بندی می‌نماییم.

«یافته‌های یک دسته از مطالعات، حاکی از آن است که افراد «خلاّق» دارای این صفات شخصیتی هستند: «استقلال»، «تدبیر و کاردانی» و «دلیری و ماجراجویی»، «استواری و استحکام» (دارای احساس مسئولیت)، «حساسیت هیجانی»، (علاقه‌مند به زندگی اجتماعی) کنجکاوی، بردباری در قبال پیچیدگی، استقامت در کار، ابتکار، خودکفایی، شوخ‌طبعی، انضباط شخصی، علایق وسیع، توجه به درون، بی‌نظمی در مقابل نظم، سرعت انتقال فراوان، علاقه زیادی به مفاهیم و دلالات استنباطی تا جنبه‌های عملی و عینی، نظام ارزشی هنری و نظری، توانایی بردباری در قبال تنیدگی‌های درونی ایجاد شده به‌وسیلة نگهداری ارزش‌های متعارض، و خودگردانی در امور.»4

«حاصل برخی از تجارب، حاکی از وجود این خصیصه‌ها در افراد خلاّق است: گشاده‌رویی در امور، احساس گم‌گشتی دربارة چیزی ترجیح فعالیت‌های پیچیده، خطرطلبی، پژوهش پیرامون حقایق، درستکاری، فردیت‌گرایی، وقف خود نسبت به فعالیت مورد علاقه، مبارزه‌طلبی برای موقعیت‌های سخت و پیچیده، و کنجکاوی.»8

«منابع دیگری وجود دارند که برای شخصیت‌های خلاّق این صفات را قایل هستند: گشاده‌رویی نسبت به تجربه (تجربه‌پذیری)، بردباری در قبال ابهام، موضوع درونی ارزشیابی، توانایی درگیری و فعالیت با مفاهیم و عناصر، فعالیت ارتجالی با باورها و عقاید، خودشکوفایی برجسته، بازداری کم نسبت به رفتار شخصی، بیان عقاید و بروز فعالیت‌های خود بدون ترس از استهزا شدن، پذیرش و استقبال از جنبه‌های ناشناختة امور، خودپذیری، اعتقاد به تفوق و برتری خود، احساس راحتی و آسودگی، و سرانجام نیل به یکپارچگی در خود.»6

«حوزة دیگری از پژوهش‌ها، این خصایص را به‌دست داده است: ارزشیابی جنبه‌های زیبایی‌شناختی در تجربه، علایق گسترده، مجذوبیت نسبت به ابهام، نیروی فوق‌العاده، استقلال در قضاوت، خودمختاری، روشنایی (اشراق)، اعتماد به نفس، توانایی سازش‌دهی صفات متضاد یا متعارض در خودباوری شخصی، احساس نیرومند و استوار دربارة خلاّق بودن خود، استقلال در موضع‌گیری و رفتار اجتماعی، تسلط، توجه به درون، پذیرش تحرک، خودپذیری، انعطاف‌پذیری، و عدم جنب‌وجوش در صحنة امور اجتماعی.»5

«یکی از جدیدترین جمع‌بندی‌ها پیرامون خصایص شخصیتی افراد خلاّق، چنین نتایجی دربر داشته است: تمایل به رویارویی و تقابل با خصومت و خطرطلبی هوشی، استقامت در کار، کنجکاوی و تجسس‌طلبی در امور، گشاده‌رویی در برابر تجارب جدید، کشش درونی و کامل نسبت به امور مورد علاقه، انضباط و تعهد نسبت به کار خود، انگیزة درونی فوق‌العاده، تمرکز بر فعالیت، رهایی از موانع دیگران، «خودسازماندهی»، «رقابت‌طلبی در موقعیت‌های دشوار»، «بردباری در قبال امور پیچیده»، «علایق وسیع»، «تمایل به درگیری با عقاید»، «ارزش‌دهی به اصالت و ابتکار»، «پرهیز از رفتارهای مرسوم»، «تجربه احساسات عمیق»، «سرعت انتقال»، «کاوش در موقعیت‌های موردعلاقه»، «بهره‌گیری از موقعیت»، سطحی از تعارض میان انتقاد از خود و «اعتماد به نفس»، «تعارض میان کناره‌گیری از دیگران و پیوند‌جویی اجتماعی»، «گرایش درونی به انجام امور»، «نیاز به تشکل اتحاد»، «حمایت‌طلبی و تمجیدخواهی»، «موهبت ذاتی»، «اظهارات جرات و درستکاری»، «تظاهر هیجانی»، «احساسات مذهبی و هم‌حسی نسبت به نیازهای دیگران»، «علاقه به کتاب» (بیش از مردم)، «علاقه به مدرسه»، «یادگیری فراکلاسی»، «سرگرمی‌های خاص» و مطالعه در امور پراکنده و عمومی.»7

قالب کلّی خصایص شخصیتی افراد خلاّق

جمع‌بندی یافته‌های فوق را می‌توان در یک قالب کلی از ویژگی‌های شخصیتی خلاّق در چهارده خصیصه انجام داد:

• کشش درونی کامل نسبت به امور مورد علاقه. همة وجود خود را وقف می‌کند و به‌طور کامل، جذب امور موردعلاقة خود می‌شود و انگیزة درونی فوق‌العاده‌ای بروز می‌دهد.
• انضباط و تعهد نسبت به کار خود. فردی درستکار است، تدبیر و کاردانی دارد، انضباط شخصی نشان می‌دهد، اما در امور غیرشخصی ممکن است بی‌نظم باشد.
• رهایی از موانع دیگران. نسبت به رفتار خود، بازداری کمی انجام می‌دهد، عقاید و کارهای خود را بدون هراس از استهزا شدن بیان می‌دارد و خیلی راحت و آسوده است.
• تمایل به درگیری. فردی خطرطلب است، دلیری و ماجراجویی نشان می‌دهد و چالش‌جو است.
• استقامت در کار. در فعالیت‌های خود،‌ تمرکز نشان می‌دهد، فوق‌العاده نیرومند است، به کاوش در موقعیت‌های موردعلاقه می‌پردازد، تسلط (در حوزه‌ای خاص)، علاقه به کتاب بیش از مردم.
• تمایل به کنجکاوی و تجسس در امور. علاقة زیادی به مفاهیم و دلالات انتزاعی نشان می‌دهد، به درگیری با عقاید و جنبه‌های نگرشی و باورها، تمایل دارد.
• گشاده‌رویی در برابر تجارب. مرزهای ذهنی وی انعطاف‌پذیر است، در قبال ابهام، پیچیدگی و امور ناشناخته بردباری و گشاده‌رویی بروز می‌دهد، تحرک‌پذیر است، فعالیت های پیچیده را ترجیح می‌دهد و نوعی احساس گمشدگی دربارة چیزی خاص دارد.
• عدم جنب‌وجوش اجتماعی. از روابط و تماس بین‌فردی، پرهیز می‌کند و ترجیح می‌دهد که فاصله‌ای را میان خود و همسالان حفظ کند، در برابر خواسته‌های محیط، مقاومت نشان م‌دهد، در قضاوت مستقل است، به دلیل حمایت‌طلبی و توجه و تمیجدخواهی، سطحی از «تعارض» میان «انزوا» و «پیوندجویی اجتماعی» مشهود است.
• ارزش‌دهی به اصالت. به خلاقیت و ابتکار، ارزش و ارج خاصی می‌گذارد و ترجیح می‌دهد که رفتارهای غیرمرسومی از خود اظهار دارد.
• حساسیت فوق‌العاده. هیجانات خود را به‌راحتی بروز می‌دهد، احساسات بسیار عمیقی دارد و فردی شوخ‌طبع است.
• روشنایی (اشراق). از سرعت انتقال بالایی بهره‌مند است، حقیقت‌طلبی نشان می‌دهد و پیرامون کشف حقیقت به پژوهش می‌پردازد.
• علایق گسترده. از سرگرمی‌های خاصی برخوردار است، خواسته‌ها و علایق وسیع و پراکنده‌ای دارد،‌به مطالعه در امور متنوع و پراکنده و عمومی،‌ تمایل نشان می‌دهد.
• جنبه‌های زیبایی‌شناختی: به پدیده‌ها و تجارب زیبایی‌شناختی،‌ ارزش و ارج خاصی می‌گذارد.
• خود ـ سازماندهی. فردی «خودکفاست»، «استقلال‌طلب» است. به فردیت خویش، اهمیت خاصی می‌دهد، خودش به ارزشیابی و رسیدگی در امور خاص خویش می‌پردازد، «خودپذیری» فوق‌العاده‌ای نشان می‌دهد، باور و احساس نیرومندی در تفوق و خلاقیت شخصی دارد، فردی «درون‌نگر» است، «اعتماد به نفس» و «خودگردانی» برجسته‌ای بروز می‌دهد، «خودشکوفایی» برجسته‌ای دارد، می‌تواند ارزش‌های متعارض را در خود، یکپارچه سازد، ممکن است میان انتقاد از خود و اعتماد به نفس دچار تعارض شود.

*   *   *

یادداشت‌ها

1ـ اژه‌ای، جواد و جلیلوند، محمدامین (1374) «ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان تیزهوش مراکز آموزشی استعدادهای درخشان و دبیرستان‌های خاص شهر تهران» مجله استعدادهای درخشان. سال چهارم شماره 1، صفحات 7 تا 30.

2ـ کاظمی حقیقی، ناصرالدین (1374) «شخصیت نوجوانان مستعد(1) نقش جنسیت» مجله استعدادهای درخشان. سال چهارم، شماره 2، صفحات 119ـ126.

3ـ کراز، ژ؛ ترجمة دادستان. منصور (1363) «بیماری‌های روانی» انتشارات ژرف. صفحات 167ـ218.

4- Braggett E.J. (1986), Talented, Gifted, Creative: Australian Writing. 122, 132, 139, 197.

5- Horowitz & O' Brien (1988), The Gifted and Talented. APA. 178-182.

6- Kitano  & Kirby (1985), Gifted Education. 194-5.

7- Sternberg, R. (1989), The Nature of Greativity. Cambrige P. 433-437.

8- Torrance, E.P. (1977), Encouraging Creativity in The Classroom. 6-7, 16-21

9- Endurance

10- Abasement

11- Deference

12- Order

13- Succorance

14- Autonomy

15- Edwards Personal Prefrence Schedule

16- Cattell, R.B.