مروری بر عوامل فردی مؤثر در یادگیری

دکتر ناصرالدین کاظمی حقیقی متخصص امور یادگیری و تیزهوشی و استاد دانشگاه در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص اینکه چه عوامل فردی در فرآیند یادگیری مؤثر است؟ گفت: ما ۵ عامل فردی و ۱۰ تا ۱۱ عامل محیطی را می‌توانیم در فرآیند یادگیری برشماریم. عوامل فردی به عواملی می‌گوئیم که صرفاً به خود دانش‌آموز و استعدادهای او باز می‌گردد و عوامل محیطی همه آن چیزهایی به غیر از دانش اموز است. مثل مدرسه، خانه، آموزش و پرورش، روش یادگیری و… و.

وی درباره اولین عامل یادگیری اظهار داشت: رغبت و انگیزه درونی اولین و مهمترین عامل یادگیری است. اینکه چقدر یک کودک و نوجوان نسبت به یادگیری انگیزه درونی نشان می‌دهد به خصوص درباره یادگیری تحصیلی. ما کنجکاوی‌هایی که عمومی نیست را به عنوان رغبت برای یادگیری کلی در نظر می‌گیریم اما رغبت تحصیلی متفاوت است. اینکه چقدر بچه‌ها گرایش ذاتی به سمت یادگیری و سپس یادگیری تحصیلی دارند، مهم است و باید بدون مشوق‌های محیطی این انگیزه را دانش‌آموز احساس کند.

کاظمی حقیقی افزود: دومین بحث استعداد و توانایی یادگیری دانش‌آموز است که در مبنای کلی ما آن را هوش تحصیلی و توانایی یادگیری خاص می‌نامیم. قبل از اینکه از بچه‌ها انتظار داشته باشیم در درس و تکلیف پیشرفت کنند باید ببینیم چقدر ظرفیت عمومی یادگیری دارند که همان بحث قدیمی هوش است و به طور خاص چقدر توانایی یادگیری درسی و تحصیلی دارند یعنی هوش تحصیلی.

متخصص امور یادگیری و تیزهوشی سومین عامل مهم در یادگیری را معلومات دانش‌آموز اعلام کرد و گفت: بچه‌ها به میزانی که اطلاعات اولیه دارند در هر مبحث پیشرفت نشان می‌دهند. به همین دلیل است که بچه‌هایی که در شرایطی به سر می‌برند که در بیرون از مدرسه یادگیری عمومی برایشان در دسترس است، یادگیری درسی شأن تسهیل می‌شود.

بچه‌ها از ۱۱ سالگی دیدگاهی نسبت به تحصیل دارند و ممکن است سوالاتی مطرح کنند که چرا باید درس بخوانم یا به مدرسه بروم. اینها به تصور و باورهای فردی او بازمی گردد. نظر به عقیده‌ای که فرد دارد تا حد زیادی در یادگیری درسی اثرگذار است. در دبیرستان و دانشگاه اثرگذاری بیشتری دارد. بالاخص این ویژگی که پیشرفت تحصیلی است، خودباوری تحصیلی نقش تعیین کننده‌ای در آن دارد

وی بیان کرد: نگرش تحصیلی عامل چهارم است که البته این عامل به فراخور سن افراد متفاوت می‌شود. بچه‌ها از ۱۱ سالگی دیدگاهی نسبت به تحصیل دارند و ممکن است سوالاتی مطرح کنند که چرا باید درس بخوانم یا به مدرسه بروم. اینها به تصور و باورهای فردی او بازمی گردد. نظر به عقیده‌ای که فرد دارد تا حد زیادی در یادگیری درسی اثرگذار است. در دبیرستان و دانشگاه اثرگذاری بیشتری دارد. بالاخص این ویژگی که پیشرفت تحصیلی است، خودباوری تحصیلی نقش تعیین کننده‌ای در آن دارد. اینکه من تا چه اندازه از عهده درس‌ها بر می‌آیم به اعتماد به نفس دانش‌آموز کمک می‌کند و بازدهی یادگیری را بالا می‌برد. ممکن است دانش آموزی در درس خاصی این خودباوری را داشته باشد و یک موقع هست که این خودباوری در فرد به طور کلی نمایان می‌شود یعنی اینکه من از عرضه خواندن ۶ درس همزمان بر می‌آیم. این دیدگاه در ظرفیت یادگیری فرد مؤثر است.

کاظمی حقیقی افزود: آخرین عامل مهم فردی نیز که مدارس کمتر به آن توجه می‌کنند، این است که دانش‌آموز روش یادگیری هر درس را بداند. روش یادگیری نقش روشن کننده‌ای در فرآیند یادگیری دارد. عموماً آموزگاران ما این بخش را به آزمون و خطای خود دانش آموزان واگذار می‌کنند که مثلاً درس فارسی یا ریاضی را چطور بخوانند.

متخصص امور یادگیری و تیزهوشی در پاسخ به این سوال که اگر والدینی با دانش آموزانی روبرو شوند که واقعاً این پرسش را مطرح کنند که چرا باید درس بخوانند و به مدرسه بروند، بهترین پاسخ آنان چیست؟ خاطرنشان کرد: زمانی بچه‌ها از عهده درس بر می‌آیند و مشکل هوش تحصیلی ندارند اما این سوال را مطرح می‌کنند. بخشی از آنها به انگیزه ربط دارد. مثلاً کسی که هوش تجربی و تحلیلی دارد ممکن است بگوید من یادگیری را دوست دارم اما ظرف مدرسه با سطح و ظرفیتی که من دارم در تجانس نیست. در واقع می‌گوید به مدرسه نمی‌خواهم بروم نه اینکه تحصیل نکنم. یک موقع هست سوال این است که اصلاً چرا باید تحصیل کنم. من از طرق دیگری به یادگیری می‌رسم.

وی در ادامه با اشاره به اینکه پاندمی کرونا در جهان موضوع آموزش حضوری را یک تغییر بنیادین داد، تصریح کرد: واقعیت این است که نوجوانان ما به خصوص با وضعیت جدیدی روبرو شدند و آن این است که به صورت غیرحضوری می‌توانند مفاهیم و مفروضات را یاد بگیرند و در کل دنیا آموزش حضوری زیر سوال رفته است. این تغییر در ساختار فرهنگی و آموزش و پرورش دنیا رخ داده است و باید دقت کنیم که کرونا برای آموزش و پرورش یک بحران نبود بلکه تغییر بنیادینی ایجاد کرده است که شیوه‌های رسمی و حضوری و کلاسیک را در تمام مقاطع تحصیلی زیر سوال می‌برد. بنابراین باید برای حضور با مواد و متریال دیگری آنها را بطلبیم و مدرسه به سمت فلسفه اجتماعی خودش حرکت کند تا ضرورت حضور مدرسه به عنوان یک نهاد اجتماعی مطرح شود تا جایی که صرفاً مفروضه‌هایی ارائه می‌دهد. بچه‌ها خصوصاً به سن نوجوانی که می رسند مهمترین انگیزه شأن برای حضور در مدرسه، روابط همسالان است نه محتویات و باید بر این موارد تأکید شود. این وضعیت برزخی آموزش و پرورش در دنیا یک تهدید جدی است.

واقعیت این است که نوجوانان ما به خصوص با وضعیت جدیدی روبرو شدند و آن این است که به صورت غیرحضوری می‌توانند مفاهیم و مفروضات را یاد بگیرند و در کل دنیا آموزش حضوری زیر سوال رفته است. این تغییر در ساختار فرهنگی و آموزش و پرورش دنیا رخ داده است و باید دقت کنیم که کرونا برای آموزش و پرورش یک بحران نبود بلکه تغییر بنیادینی ایجاد کرده است که شیوه‌های رسمی و حضوری و کلاسیک را در تمام مقاطع تحصیلی زیر سوال می‌برد

کاظمی حقیقی بازگشت به بحث عوامل تعیین کننده در یادگیری در خصوص اینکه آیا تأکید بر هنر، خلاقیت و … می‌تواند عوامل فردی را تحت تأثیر قرار دهد و نقش تعیین کننده‌ای در یادگیری ایفا کند؟ گفت: بله؛ هر کدام از عوامل محیطی به یک عامل فردی وصل می‌شود. مثلاً اگر می‌گوئیم بچه‌ها خط خوش بنویسند و یا خط نستعلیق کار کنند یعنی علاوه بر اینکه می‌خواهیم نوشتن را یاد بگیرند، می‌گوئیم یک آموزه در هویت فرهنگی آنان ایجاد کنیم که خود همین خودباوری را افزایش می‌دهد و جنبه هویتی پیدا می‌کند. دانش‌آموز فکر می‌کند یک تاریخی دارد و همین بر نگرش تحصیلی او اثر می‌گذارد. در واقع با تقویت هویت فرهنگی، خودباوری تحصیلی افزایش پیدا می‌کند اما دقت کنید که بسته به استعدادهای مختلف بچه‌ها و هوش‌های چندگانه ممکن است جواب این سوال متفاوت باشد. در بچه‌هایی که هوش تحصیلی بالا دارند عامل خط خوش یک تقویت است که سازگاری هم بالا می‌رود و انگیزه بیرونی تقویت ایجاد می‌شود. مثلاً فکر می‌کنند که پدر و مادر و اطرافیانشان به خاطر خط خوش آنها را تشویق خواهند کرد و… اما بچه‌های با هوش تجربی ممکن است چندان اهمیتی برای نوشتن قائل نباشند و حتی نوعی ناخوانا نویسی را در آنها ببینیم که به خاطر سرعت اندیشه شأن و اینکه می‌خواهند سریع جملات و مفاهیم را منتقل کنند، ایجاد می‌شود. در نهایت می‌خواهم بگویم بچه‌هایی که به خوشنویسی به عنوان فعالیت هنری نگاه می‌کنند یک لذت درونی از این مسئله خواهند برد که به یادگیری خواهد انجامید.