در دهه‌های اخیر، توجه پژوهشگران روان‌شناسی و علوم تربیتی به بررسی عوامل مؤثر بر خشنودی روان‌شناختی نوجوانان و خانواده‌ها افزایش یافته است. عوامل فردی مانند ویژگی‌های شخصیتی، خویشتنداری، و پشتکار در کنار مداخلات آموزشی، حمایت اجتماعی و ساختارهای خانوادگی به‌عنوان ابعاد کلیدی درک فرآیندهای رشد روانی و اجتماعی نوجوانان شناخته شده‌اند. مجموعه مطالعات حاضر، با بهره‌گیری از روش‌های کمّی، کیفی و ترکیبی، به بررسی متغیرهایی چون شخصیت، بخشش، سازگاری، همدلی، ذهن‌آگاهی، و عوامل حفاظتی در موقعیت‌های خاص (نظیر خانواده‌های دارای کودک اوتیسم یا نوجوانان دارای هویت جنسیتی متنوع) می‌پردازد. این تحلیل، چشم‌اندازی جامع از اثرات هم‌افزای ویژگی‌های درونی و مداخله‌های بیرونی بر بهزیستی نوجوانان و والدین آن‌ها فراهم می‌سازد و مسیرهایی نو برای مداخلات هدفمند پیشنهاد می‌دهد.
بررسی مطالعات
۱. سازگاری و پشتکار: بنیان‌های تأثیر مشترک آن‌ها بر پیامدهای تحصیلی و غیرتحصیلی دانش‌آموزان
سازگاری (یعنی توانایی تطبیق با موقعیت‌های جدید و نامطمئن) و پشتکار (پشتکار و اشتیاق برای اهداف بلندمدت) هر دو از عوامل مؤثر بر موفقیت دانش‌آموزان هستند، اما نقش مشترک آن‌ها پیش‌تر مورد بررسی قرار نگرفته بود. برخی مطالعات اخیر پیشنهاد داده‌اند که این دو می‌توانند یک عامل واحد تشکیل دهند. در این مطالعه، بررسی شد که آیا (۱) این ویژگی‌ها واقعاً به یک عامل فراگیر تعلق دارند (مطابق با مدل سه‌گانه پشتکار) و (۲) آیا اثرات خاصی بر پیامدهای متفاوت دارند. نتایج با تحلیل داده‌های ۶۰۲ دانش‌آموز (۱۱ تا ۱۸ ساله) نشان داد که تلاش مداوم، ثبات علاقه (دو بُعد پشتکار) و سازگاری سه عامل مجزا هستند که هر یک به طور منحصر به‌فرد با پیامدهایی مانند خودکارآمدی تحصیلی، هیجانات تحصیلی، اهداف یادگیری، یادگیری خودتنظیمی، پیشرفت تحصیلی و رضایت از زندگی مرتبط‌اند. تلاش مداوم قوی‌ترین پیش‌بینی‌کننده بود، و پس از آن سازگاری و ثبات علاقه قرار داشتند. وظیفه‌شناسی نیز با هر سه عامل رابطه مثبت داشت. بنابراین، سازگاری و پشتکار دو عامل مجزا اما مرتبط‌اند که می‌توانند پیامدهای مثبتی را ارتقاء دهند. (Feraco, Casali, & Meneghetti, 2023)
۲. بخشش، دلشمغولی و خویشتنداری به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌های رضایت از زندگی نوجوانان: مقایسه دو مدل میانجی‌گری زنجیره‌ای
تحقیقات پیشین نشان داده‌اند که بین بخشش و خویشتنداری رابطه‌ای دوسویه وجود دارد که رضایت از زندگی نوجوانان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. با این حال، مکانیسم‌های روانی-اجتماعی این رابطه هنوز روشن نیست. در این مطالعه، دو مدل فرضی برای روشن‌سازی نقش مستقل بخشش و خویشتنداری بر رضایت از زندگی آزمون شدند. ۴۴۸ نوجوان چینی پرسشنامه‌ای چندبخشی را تکمیل کردند. با کنترل سن و جنسیت، نتایج نشان داد: (الف) بین بخشش، دلشمغولی و خویشتنداری با رضایت از زندگی رابطه معناداری وجود دارد؛ (ب) در مدل A، دلشمغولی و خویشتنداری نقش میانجی زنجیره‌ای در رابطه بین بخشش و رضایت از زندگی داشتند؛ (ج) در مدل B، دلشمغولی و بخشش نقش میانجی زنجیره‌ای در رابطه بین خویشتنداری و رضایت از زندگی داشتند؛ (د) اثر کلی خویشتنداری بر رضایت از زندگی قوی‌تر از اثر بخشش بود. این مطالعه دیدگاه جدیدی برای مداخلات مؤثر در بهبود رضایت از زندگی نوجوانان ارائه می‌دهد. (Liu & Lu, 2023)
۳. تحول شخصیت نوجوانان به‌عنوان شاخص طولی برای فرسودگی و شادی در بزرگسالی نوپا
این پژوهش بررسی کرد که آیا تفاوت‌های فردی در تحول شخصیت از نوجوانی تا بزرگسالی نوپا با فرسودگی و خوشبختی در بزرگسالی نوپا ارتباط دارد یا نه. در سه مقطع (۲۰۰۹، ۲۰۱۲، ۲۰۱۵)، شرکت‌کنندگان بلژیکی (تعداد = ۳۲۹، میانگین سن = ۱۵.۷) ابعاد شخصیت از جمله برون‌گرایی، نیکوکاری، وظیفه‌شناسی، ثبات هیجانی و تخیل را گزارش دادند. در سال ۲۰۱۸، فرسودگی (خستگی و بی‌تفاوتی) و خوشبختی (رضایت از زندگی و تأثیر کلی) از طریق خودگزارش اندازه‌گیری شد. برای همه ابعاد شخصیت به‌جز نیکوکاری، سطوح بالاتر با علائم کمتر فرسودگی همراه بود. سطوح اولیه همه ابعاد با خوشبختی بیشتر در ارتباط بود. کاهش‌های ملایم‌تر در برون‌گرایی و ثبات هیجانی و افزایش شدیدتر در تخیل با علائم کمتر فرسودگی و خوشبختی بیشتر مرتبط بودند. این یافته‌ها اهمیت مطالعه تحول شخصیت را به‌عنوان تعیین‌کننده‌ای برای رفاه بعدی نشان می‌دهند. (Arslan et al., 2023)
۴. تجربه‌های روزمره و رفاه والدین چینی دارای کودک طیف اوتیسم
والدین کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم فشارها و چالش‌های روزمره زیادی را تجربه می‌کنند که بر رفاه آنان تأثیر می‌گذارد. در این مطالعه با استفاده از روش دفترچه روزانه، ارتباطات همان‌روز و روز بعد بین استرس ناشی از کودک، حمایت اجتماعی، شیوه‌های مقابله‌ای و پیامدهای رفاه والدین (رضایت از زندگی، هیجانات مثبت و منفی) بررسی شد. ۷۶ والد (۵۸ مادر) به مدت ۱۴ روز دفترچه روزانه را پر کردند. تحلیل مدل‌های چندسطحی نشان داد که استرس مرتبط با کودک و حمایت اجتماعی فقط در مادران با رضایت از زندگی همان روز ارتباط دارد. مقابله مثبت در یک روز نه‌تنها با هیجانات مثبت و رضایت از زندگی در همان روز بلکه با رضایت از زندگی در روز بعد نیز ارتباط داشت. در مقابل، مقابله منفی تنها با هیجانات منفی بیشتر و هیجانات مثبت کمتر در همان روز در هر دو والد مرتبط بود. یافته‌ها بر نقش مؤثر مقابله مثبت و حمایت اجتماعی در حمایت از والدین دارای کودک اوتیسم تأکید دارند. (Wang et al., 2023)
۵. ارزیابی اثربخشی آموزش همدلی بر مهارت‌های همدلی، رضایت از زندگی و کیفیت روابط در نوجوانان و مادران چینی: مطالعه‌ای با روش ترکیبی
این پژوهش با استفاده از طراحی پیش‌آزمون/پس‌آزمون، تأثیر آموزش همدلی بر مهارت‌های همدلی، رضایت از زندگی و کیفیت روابط مادر-فرزند را در ۱۰۸ زوج نوجوان و مادر در چین بررسی کرد. آموزش شامل دو جلسه حضوری و ۲۰ روز دفترچه‌نویسی روزانه بود. کیفیت رابطه، تعارض مادر-فرزند، رضایت از زندگی و مهارت‌های همدلی در سه نوبت اندازه‌گیری شد. نتایج نشان داد پس از آموزش، کیفیت رابطه و رضایت از زندگی در هر دو گروه بهبود یافت؛ با این حال، مهارت‌های همدلی تغییری نداشتند. یکی از مکانیسم‌های ممکن، مهارت‌های همدلی و تأثیر متقابل مثبت در رابطه مادر-فرزند بود. این مطالعه نشان می‌دهد آموزش همدلی می‌تواند فوایدی برای روابط خانوادگی و رضایت از زندگی داشته باشد. (Chen-Bouck et al., 2023)
۶. ذهن سالم برای یادگیری: کارآزمایی تصادفی خوشه‌ای درباره مداخله ذهن‌آگاهی و مقایسه با داده‌های ملی
این مقاله به معرفی ویژگی‌های اولیه شرکت‌کنندگان و تعدیل‌گرهای آن‌ها در مطالعه‌ای تصادفی-خوشه‌ای درباره مداخله مبتنی بر ذهن‌آگاهی در مدارس فنلاند می‌پردازد. داده‌ها از ۲۷۹۳ دانش‌آموز ۱۲ تا ۱۵ ساله جمع‌آوری شد. ابعاد بررسی‌شده شامل تاب‌آوری، علائم افسردگی، عملکرد اجتماعی-هیجانی، کیفیت زندگی، ذهن‌آگاهی، رضایت از زندگی، مهربانی با خود و خستگی صبحگاهی بود. نتایج مطابق با مطالعات پیشین، نشان‌دهنده تفاوت جنسیتی و کاهش رفاه در سنین بالاتر بود. تمام شاخص‌های رفاه با وضعیت اقتصادی-اجتماعی ادراکی مرتبط بودند و این وضعیت باید به‌عنوان یک عامل خطر جدی در مطالعات مشابه در نظر گرفته شود. (Lassander et al., 2023)
۷. عوامل حفاظتی شناسایی‌شده برای حمایت از رفاه روان‌شناختی نوجوانان اوتیستیک دارای تنوع جنسیتی
ادبیات پژوهشی به تعامل میان اوتیسم و هویت‌های متنوع جنسیتی پرداخته است. این مطالعه کمّی اکتشافی به‌دنبال شناسایی عوامل حفاظتی مبتنی بر مدرسه و جامعه بود که به رفاه روانی نوجوانان ۱۳ تا ۱۷ ساله اوتیستیک دارای هویت جنسیتی متنوع کمک می‌کنند. نتایج نشان داد که پیوند اجتماعی با جامعه، حمایت مدرسه، در دسترس‌بودن خانواده، و خودشناسی جنسی به‌عنوان عوامل حفاظتی در برابر چالش‌ها عمل می‌کنند. این یافته‌ها پیامدهایی برای پژوهش و طراحی مداخلات حمایتی دارند.( Greenspan et al., 2023)
تحلیل
۱. ویژگی‌های فردی به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌های پایدار رفاه
مقالات نشان می‌دهند که ویژگی‌هایی مانند پشتکار، خودکنترلی، سازگاری، ثبات هیجانی و تخیل نقشی بنیادین در ارتقاء رضایت از زندگی، کاهش فرسودگی، و بهبود عملکرد تحصیلی دارند. تحلیل عاملی این متغیرها نیز نشان می‌دهد که اگرچه این ویژگی‌ها با هم همبستگی دارند، اما نقش‌های منحصر‌به‌فرد خود را ایفا می‌کنند.
۲. اهمیت مکانیزم‌های میانجی
نقش مکانیزم‌های روان‌شناختی میانجی مانند نشخوار ذهنی، مقابله مثبت و تحول تدریجی شخصیت در مسیر تأثیرگذاری بر رفاه مورد توجه واقع شده است. این دیدگاه، پیچیدگی‌های مسیرهای سببی را آشکار کرده و بر طراحی مداخلات دقیق‌تر تأکید دارد.
۳. تأثیر مداخلات آموزشی و حمایتی
مقالات مربوط به مداخلات ذهن‌آگاهی ، آموزش همدلی و تجربه والدین کودکان اوتیستیک بر اثرگذاری واقعی و ملموس برنامه‌های آموزشی و حمایتی در بهبود کیفیت روابط، افزایش رضایت از زندگی، و کاهش تأثیرات منفی فشارهای روزمره تأکید می‌کنند.
۴. نگاه بین‌فرهنگی و خاص‌گرا
چند مطالعه به گروه‌های خاص فرهنگی و هویتی (والدین چینی، نوجوانان دارای هویت جنسیتی متنوع) پرداخته و نقش حمایت جامعه، مدرسه و خانواده در بهزیستی این گروه‌ها را مورد توجه قرار داده‌اند. این رویکرد به غنای تحلیلی پژوهش‌ها افزوده است.
استنباط
رفاه نوجوانان و والدین پدیده‌ای چندبعدی و پویاست که تحت تأثیر تعامل ویژگی‌های فردی و شرایط محیطی قرار دارد.
ویژگی‌های شخصیتی مانند پشتکار، خودکنترلی، و تخیل در نوجوانی می‌توانند پیش‌بینی‌کننده‌هایی مهم برای سلامت روانی و اجتماعی در سال‌های بعد باشند؛ این امر بر ضرورت توجه به آموزش مهارت‌های زندگی در دوران تحصیل دلالت دارد.
مداخلات مبتنی بر ذهن‌آگاهی، آموزش همدلی، و حمایت اجتماعی می‌توانند مسیرهای تحولی نوجوانان را تغییر دهند و حتی اثرات مثبت آن‌ها به روابط والد-فرزند نیز تسری یابد.
پژوهش‌های مبتنی بر طراحی‌های طولی و مداخلاتی، بینش‌های کاربردی و نوآورانه‌ای برای سیاست‌گذاران آموزشی و درمان‌گران فراهم می‌آورند که فراتر از اندازه‌گیری‌های مقطعی است.
اهمیت محیط فرهنگی، اقتصادی و جنسیتی در شکل‌گیری تجربه‌های روانی نوجوانان غیرقابل چشم‌پوشی است و طراحی برنامه‌های مداخله‌ای باید متناسب با این تفاوت‌ها صورت گیرد.
دیدگاه خود را بنویسید