هدف این گفتار، تحلیل نظام‌مند مجموعه‌ای از پژوهش‌های نوین در حوزه تیزهوشی است که از منظرهای گوناگون روان‌شناختی، آموزشی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به بررسی تیزهوشان پرداخته‌اند. برای دستیابی به تصویری جامع، مقالات در قالب هفت دسته اصلی شامل: «ابعاد روان‌شناختی و شناختی تیزهوشی»، «آموزش و پرورش تیزهوشان»، «خلاقیت، معنویت و ابعاد نوین»، «دیدگاه‌ها و نگرش‌ها نسبت به تیزهوشی»، «ارزیابی و سنجش»، «سیاست‌گذاری و تاریخ تیزهوشی» و «مطالعات روایی و بینشی» طبقه‌بندی و تحلیل شده‌اند.
در گسترهٔ روانشناسی فرهنگی، تشخیص کمک بسیاری به گسترش این حوزه و بررسی رفتار اجتماعی دارد. پنج ابزار مهم «فهرست موفقیّت فرهنگی»، «فهرست مشارکت فرهنگی نخبگان» «فهرست انتظارات فرهنگی و اجتماعی نوجوانان تیزهوش»، «فهرست حمایت معنوی» و «فهرست پویش-اعتدال» با اعتبار و روایی قابل توجهی همراه هستند. از بین این ابزارها، فهرست انتظارات فرهنگی و اجتماعی نوجوانان تیزهوش بر پایه پنج بُعدی انتظارات فرهنگی- اجتماعی دانش آموزان تیزهوش ساختاردهی شده است. در فهرست موفقیت فرهنگی، هوش تحلیلی، هوش تجربی و هوش تحصیلی به عنوان سه گانه پایه‌ای شناخته می‌شوند.
علاوه بر ابهامات مفهومی، سوء تعابیر ارزشی و تنوع تیزهوشی دو ابهام دیگر نیز امر تشخیص را دچار نارسایی و محدودیت می کند: مسأله تیزهوشی در اقلیّتها و نشانگان اختلالی. امّا تشخیص تیزهوشی پیشرفتگی هیچ یک از این نارساییها را ندارد. رقابت طلبی و خودباوری تحصیلی از خصایص اساسی تیزهوشی پیشرفتگی محسوب می شود و شرایط را برای فشردگی دوره تحصیلی از طریق کلاسهای همگن با معلّمان ویژه فراهم می آورد. به نظر می رسد که می توان از طریق تحقّق کلاسهای همگن به پرورش تیزهوشی پیشرفتگی پرداخت و تنگناهای مربوط به مهارتهای زندگی واقعی و هوش عملی را بر طرف ساخت.
دستاوردهای یک بررسی وسیع در جامعه بزرگسال ایرانی نشان داد که سه حیطه شخصیّتی تعاملی وجود دارد که مجموعا ده ویژگی شخصیت را در بر می گیرد: الف)«پویایی تحلیلی»، (تعهّد، ظرفیت تحلیلی، بیتابی روانی، نیرومندی، سازش، استقلال) ب) «یکپارچگی شناختی» (سنجیدگی، اندیشه گردی فرایندی) ج) «وظیفه مندی» (فراگستری، کنجکاوی تحلیلی)
فهرست هیجان اندیشه مجموعا دوازده را عامل در چهار مؤلفه اساسی می سنجد. این فهرست در یک نمونه 1100 نفری هنجاریابی شده است.